فقه القیادة 99

سه شنبه 7ظ12ظ1403-26شعبان 1446- س5 فوريه 2025-ىرس 99 فقه رهبري سازمانی – شرائط و موانع اثر بخشی رهبری – تسلیم وشک – راهای ازاله شک و تردید

مساله 89:مدیران در مقام ایفای فریضه رهبری سازمانی ملزم به حمل فعل  خود وکارکنان و مقامات سازمانی بر صحت هستند مگر علم به عدم صحت پیداکنند .و  هرنوع شکی را در عبادات و معاملات طبق راه حل شرعی و عرفی  مدیریت نمایند.

شرح مساله : معلوم شد که شک ضد تسلیم به عنوان دوجند جهل و عقل در نقس انسان به مضاده و منازعه  مشغولند و معلوم شد که مدیران راهبر دو تکلیف در این خصوص دارند اول ازاله تردید از نفس خویش یعنی ازاله مانع رهبری سازمانی عقلانی دوم ازاله شک از درون پیروان و تابعان خود در سازمان . حال مساله این است که چگونه میتوان چنین ازاله ای را انجام داد تا به جای آن تسلیم ویقین جایگزین شود .البته این بحث مربوط به رکن سوم مدیریت رفتار سازمانی یعنی مبحث اصلاح رفتار است و لی استطرادا آن را مطرح میکنیم بر این اساس که شک حادث در نفوس مدیران یا کارکنان شامل شک در عبادات و معاملات و ترتباطات آنها میشود گاهی شک در فعل غیر است مثل شک بین امام و ماموم که در صحت فعل دیگری شک میکنند   مدیر رهبر  و پیروان او هم میتوانند شک متقابل داشته باشند  لذا را ه کار های ذیل میتواند شامل ازاله شک در افعال عبادی و معاملی باشد کم این که در مثل قاعده فراغ و تجاوز در مجرای قاعده اختلاف شده است که ایا شامل معاملات هم میشود یا نه ؟ معلوم میشود ظرفیت قواعد و اصول عملیه و فقهیه شک زدا ظرفیت تعمیم به معاملات هم داشته است کما مر من فی اصول فقه  الاداره فراجع . مهم این است که شک زائل شود . نکته دیگر اینکه شک ضد تسلیم که در صحیحه سماعه بن مهران از جنود جهل است با اطلاق خود شامل هر نوع شکی بشود در عبادات یا اعتقادیات و اخلاقیات . بر این اساس به راه کار های ازاله شک به صورت فهرست می پردازیم و تفصیل آن را به بعد و محلش ارجاع میدهیم:

الف- راههای اصولی وشرعی

عدم اعتناء به شک بعد از علم و تسلیم

استعاذه

تذکر لقوله تعالی :” الذین اتقوا اذا مسهم من الشیطان تذکروا فاذا هم مبصرون “[1]

عمل به یقین سابق طبق استصحاب و عدم عمل به شک لاحق

عمل به قاعده یقین اگر در یقین سابق تردید شد

عمل به قاعده طهارت[2] کل شیئ لک طاهر حتی تعلم انه قذر اگر شک در پاکی کسی داشتیم کل شی نظیف[3]

عمل به اصل طهارت حین شک در طهارت[4]

عمل به اصل برائت  اگر شک در صلاحیت فردی نمودیم

عمل به احتیاط از شک حالت سابقه ندارد و قابلیت جمع بین دو وظیفه وجود دارد که شک  در یکی از آنها داریم

عمل به بینه و دلیل و اماره علمیه در مقابل شک تا زائل شود

لا شک لکثیر الشک

عمل به قاعده حمل بر صحت اگر شک در عملکرد کسی داریم [5]

عمل به قاعده فراغ و تجاوز . [6]

ب- راههای تجربی و علمی و عقلایی

تقویت اعتماد وشفافیت[7]

تمرینات ذهن‌ آگاهی و خودآگاهی[8]

برخورد با احساسات منفی[9]

رفتارهای صادقانه و مسئولانه[10]

تکنیک‌ های روان‌ شناسی برای از بین بردن شک و بدبینی[11]

از بین بردن شک و بدبینی در محیط‌ های کاری و اجتماعی[12]

شناخت علل شک و بد بینی[13]

جمع بندی به این است که شرع و عقل و عرف باهم هستند تا شک را مغلوب یقین کنند معلوم شود همگی شک را از جند عقل میدانند که راه سعادت را می بندد الا قلیل . و باید با آن تا ازاله مبارزه کرد بویژه در سازمان که رفتار و فرهنگ آن باید مبتنی بر ایقان باشد تا کار ها مسدود و مصدود نگردد.

 فتحصل : مدیران در مقام ایفای فریضه رهبری سازمانی ملزم به حمل فعل  خود وکارکنان و مقامات سازمانی بر صحت هستند مگر علم به عدم صحت پیداکنند .و  هرنوع شکی را در عبادات و معاملات طبق راه حل شرعی و عرفی  مدیریت نمایند.

[1] مسلماً کسانی که [نسبت به گناهان، معاصی و آلودگی های ظاهری وباطنی] تقوا ورزیده اند، هرگاه وسوسه هایی از سوی شیطان به آنان رسد [خدا و قیامت را] یاد کنند، پس بی درنگ بینا شوند [و از دام وسوسه هایش نجات یابند.]201 اعراف

[2]  قاعده طهارت، از قواعد مشهور فقهی است که به طهارت همه اشیا، تا زمانی که نجاست آن‌ها ثابت نشده، حکم می‌کند. بنابراین، هرگاه در طهارت و نجاست چیزی شک گردد، به کمک این قاعده، به طهارت آن حکم می‌شود.

ــ این قاعده به این معنی است كه هرگاه در طهارت و نجاست چیزی شك پیدا شود بدون اینكه از وضعیت سابق آن در مورد طهارت ونجاستش آگاهی وجود داشته باشد در این صورت قانون وقاعده شرعی حکم به پاكی آن چیز است.حال فرقی نمی‌كند كه شك وشبهه در این باشد كه آیا این شیء ذاتاً نجس یا نه مثلاً رنگ سرخی كه بر روی لباس هست آیا خون هست كه ذاتاً نجس می‌باشد یا چیز دیگری هست؟ ویا اینكه شبهه وتردید در این باشد كه چیزی كه ذاتاً پاك است ایا به سبب برخورد با شیء نجسی طهارت خود را از دست داده است یا نه مثلاً لباس پاكی كه جایی از آن خیس شده است آیا آن قسمت خیس با جایی از بدن كه خون خشك شده بر آن آن هست تماس یافته یا نه؟
در هر دو مورد قاعده طهارت جاری شده حكم به پاكی می‌شود. در نتیجه هم چیزی را كه ندانیم از نجاسات هست پاك می‌دانیم مانند مثال اوّل و هم چیزی را كه ندانیم نجس شده است پاك می‌دانیم مانند مثال دوّم. رای اثبات این قاعده، به چند روایت استدلال شده است؛ از جمله روایت امام صادق علیه‌السّلام که می‌فرماید: «کل شیء نظیف حتی تعلم انه قذر، فاذا علمت فقد قذر و ما لم تعلم فلیس علیک؛ هر چیزی پاک است تا این که بدانی آن چیز نجس است، پس هنگامی که دریافتی نجس است، آن چیز نجس می‌شود و تا زمانی که علم به آن پیدا نکردی پاک است».

بی شک قاعده طهارت در شبهات موضوعی به کار می‌رود، مانند این که شک شود آیا عصاره انگور ، شراب شده یا نه؛یا کسی شک کند که لباسش به چیز نجسی برخورد کرده است یا نه؛ در این گونه موارد، به طهارت حکم می‌شود. اما در شبهات حکمی ، درباره به کار بردن قاعده طهارت اختلاف وجود دارد؛ اکثر اصولی‌ها در شبهه حکمی، به کار بردن قاعده طهارت را درست می‌دانند، مانند این که حیوانی از آمیزش حیوان طاهر و حیوان نجس، متولد گردد و اسم هیچ یک از آن دو حیوان بر او اطلاق نگردد؛ در این مورد بیشتر علما، به طهارت این حیوان حکم نموده‌اند

[3] رای اثبات این قاعده، به چند روایت استدلال شده است؛ از جمله روایت امام صادق علیه‌السّلام که می‌فرماید: «کل شیء نظیف حتی تعلم انه قذر، فاذا علمت فقد قذر و ما لم تعلم فلیس علیک؛ هر چیزی پاک است تا این که بدانی آن چیز نجس است، پس هنگامی که دریافتی نجس است، آن چیز نجس می‌شود و تا زمانی که علم به آن پیدا نکردی پاک است».

[4] اصل طهارت یا قاعده طهارت از قواعد مشهور فقهی است که براساس آن همه چیز پاک است، مگر اینکه دلیلی یقین‌آور بر نجس بودن آن وجود داشته باشد. سند این اصل، اجماع علما و روایاتی از معصومان(ع) وسیره آنها است. اصل طهارت، هم در شبهات حکمیه و هم شبهات موضوعیه کاربرد داشته و غیر از شک در خَبَث (نجاست)، شامل شک در حَدَث (باطل کننده وضو و غسل) نیز می‌گردد.

اصل طهارت از جمله قواعد فقهی است و مفهومش آن است که هر گاه در پاک بودن چیزی شک شود، اصل بر پاک بودن آن است،^[۱] البته به این شرط که استصحاب نجاست وجود نداشته و معلوم نباشد که قبلاً نجس یا پاک بوده است.^[۲]

در کتب فقهی، تاریخی مشخص در تدوین این قاعده مشاهده نمی‌گردد. سید مرتضی (۳۵۵–۴۳۶ق) و سلار دیلمی (درگذشتهٔ ۴۶۳ق) قدیمی‌ترین فقیهانی هستند که از این مفهوم به‌عنوان یک اصل نام برده‌اند

اصل صحت یکی از اصطلاحات علم اصول است و در دو معنا به کار رفته است؛ یکی اصل صحت به معنای حمل فعل مؤمن بر وجه صحیح و جایز، در مقابل قبیح (حرام و ممنوع) و دیگری اصل صحت به معنای حمل فعل دیگران بر وجه تام و کامل، در برابر ناقص. طبق معنای اول، اصل صحت بر پایه حُسن ظن بناگذاری شده و اصلی اخلاقی شمرده می‌شود و طبق معنای دوم، اصل صحت از قواعد فقهی است که مختص فعل مؤمن نیست، بلکه درباره همه مسلمانان، بلکه کافران نیز در برخی موارد جاری می‌شود. اصالت صحت به دو معنا به کار رفته است؛ یک معنا اصل اخلاقی و معنای دیگر، قاعده‌ای فقهی است که بر حمل فعل غیر بر صحت، ^[

 هنگام شک در صحت و فساد آن، دلالت نموده و آثار مترتب بر فعل صحیح را بر فعل آن شخص بار می‌نماید؛ خواه آن فعل، عقد باشد و خواه ایقاع، حتی در عبادات نیز به این اصل عمل می‌شود.

[5]فقها به عبارات ذیل آورده اند :

 «اصالة الصحة فی فعل الغیر»

اصالة الصحة فی فعل النفس و الغیر»

«اصالة الصحة فی افعال المسلم»

قاعده مورد بحث در جایی است که شبهه، موضوعی و منشا شک، اشتباه امور خارجی باشد؛ برای مثال، اگر امام و ماموم، هر دو به وجوب سوره در نماز معتقد باشند و در موردی، ماموم بداند امام سوره را نخوانده است، اما نداند آیا از روی عمد آن را ترک کرده است، تا نماز او باطل باشد و یا فراموش کرده است، تا نمازش صحیح باشد، در چنین موردی، اصل صحت جاری می‌گردد؛ برخلاف موردی که در صحت حکمی تردید شود و منشا شک، دلیل آن حکم باشد، که در این صورت، اصل مزبور جاری نمی‌گردد، مانند این که کسی معامله معاطاتی را صحیح دانسته و بر اساس آن، چیزی را با بیع معاطات خریده است، حال اگر شخصی در صحت آن معامله شک نماید و منشا شک او، شک در اصل صحت معامله معاطاتی باشد، در این جا نمی‌تواند با اجرای اصالت صحت، به صحت آن حکم کند.

[6]قاعده فِراغ عبارت است از: حکم ظاهری به صحّت عملی که شخص از انجام آن عمل، فارغ شده است؛ به عنوان مثال: اگر مکلّف نمازی خواند و بعد از اتمام نماز، در اجزاء یا شرائط آن نماز از نظر صحّت شکّ کرد، قاعده فِراغ، حکم ظاهری صحّت نماز را برای این شخص اثبات می‌کند.
قاعده تجاوز عبارت است از: حکم ظاهری به اتیان جزء مشکوک پس از تجاوز از محلّ آن؛ به عنوان مثال: اگر مکلّف در سجده نمازش شکّ کند که آیا رکوع نماز را به جا آوره است یا نه؟ قاعدهٔ تجاوز، حکم ظاهری به اتیان رکوع را برای او جعل می‌کند.
بنابراین، فرق اجمالی این دو قاعده، بنابر آن که دو قاعدهٔ مستقلّ باشند، آن است که مورد قاعده فراغ، شکّ در صحّت جزء آورده شده است، امّا مورد قاعده تجاوز، شکّ در اصل آوردن جزء است. قاعدۀ تجاوز از قواعد مهم و مشهور فقهی به معنای حکم به انجام گرفتن جزء یا شرط مشکوک پس از گذشتن از محل آن است.^[۱]از آن در باب صلات و نیز کتب قواعد فقهی سخن گفته‌اند. برخی نیز – به جهت اهمیت ویژۀ آن – رسالۀ مستقلی در خصوص این موضوع نگاشته‌اند. آیا قاعدۀ تجاوز از اصول عملی به شمار می‌رود که وظیفۀ عملی انسان را هنگام شک بیان می‌کند یا اینکه از امارات و متکفل بیان حکم واقعی است‌؟ مسئله محل اختلاف می‌باشد. آیا قاعدۀ تجاوز و فراغ یک قاعده به شمار می‌روند یا دو قاعدۀ مستقل‌اند؟ مسئله اختلافی است قاعدۀ تجاوز بدون شک در اجزای نماز جاری می‌شود. از آن طرف در وضو و نیز به قول مشهور در غسل و تیمم جاری نمی‌شود، لیکن جریان آن در دیگر مرکبات، از عبادات و معاملات، اختلافی است.

۷.	↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲، ص۳۵۴-۳۵۶.
۸.	↑ ‌هاشمی شاهرودی، سیدعلی، دراسات فی علم الاصول، ج۴، ص۲۷۲.
۹.	↑ هاشمی شاهرودی، سیدعلی، دراسات فی علم الاصول، ج۴، ص۲۹۰-۲۹۱.
۱۰.	↑ مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، ج۱، ص۲۵۳.
۱۱.	↑ مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، ج۱، ص۲۶۴.

[7] برای کاهش شک و بدبینی، اعتماد و شفافیت در روابط نقش حیاتی دارند. ایجاد اعتماد نیازمند صداقت و باز بودن در ارتباطات است. یکی از مهم‌ ترین راه‌ها برای درمان شک و بدبینی، گفتگوی باز و صادقانه با دیگران است. وقتی افراد در رابطه به‌ طور شفاف و صادقانه با یکدیگر صحبت می‌کنند، احساسات منفی کاهش یافته و فضای اعتماد ایجاد می‌شود.

وقتی نیت‌ها و اهداف هر فرد به‌ وضوح بیان شود، هیچ فضای مبهمی برای سوء تفاهم باقی نمی‌ماند و بدبینی کاهش می‌یابد. شفافیت در بیان خواسته‌ها و انتظارات موجب کاهش شک و اعتماد به یکدیگر می‌شود.

[8] یکی از راه‌ های مؤثر برای کاهش شک و بدبینی، تمرینات ذهن‌ آگاهی است که به فرد کمک می‌کند افکار و احساسات خود را شناسایی کرده و آنها را مدیریت کند.

تمرینات مانند مدیتیشن و تنفس عمیق می‌توانند به کاهش استرس و اضطراب کمک کنند، که در نهایت منجر به کاهش افکار منفی و شکاکیت می‌شود. یادگیری شناسایی افکار منفی و چالش‌ برانگیز و سپس جایگزینی آنها با افکار مثبت و منطقی، می‌تواند به فرد کمک کند تا از چرخه بدبینی و شک خارج شود.

[9] در موقعیت‌هایی که احساسات منفی بروز می‌کنند، می‌توان با تکنیک‌های مناسب آنها را مدیریت کرد و از بدبینی جلوگیری نمود. فرد باید بتواند احساسات خود را شناسایی کرده و با ترس‌ها و نگرانی‌های خود مواجه شود. این کار کمک می‌کند تا واکنش‌های منفی به دیگران کمتر شده و شک و بدبینی کاهش یابد.

[10] رفتارهای صادقانه و مسئولانه موجب جلب اعتماد طرف مقابل می‌شود و شک و بدبینی را از بین می‌برد. نشان دادن تعهد و صداقت در عمل می‌تواند اثری بسیار مثبت در ایجاد اعتماد در روابط داشته باشد.

[11] برای درمان شک و بدبینی، استفاده از تکنیک‌های روان‌ شناسی می‌تواند به فرد کمک کند تا افکار منفی خود را شناسایی کرده و آنها را به افکار مثبت و منطقی تبدیل کند. در این بخش، برخی از تکنیک‌های روان‌ شناسی مؤثر در این زمینه را بررسی خواهیم کرد.

1. درمان شناختی-رفتاری (CBT)

درمان شناختی-رفتاری یکی از رویکردهای اصلی در روان‌شناسی است که به فرد کمک می‌کند تا افکار و باورهای منفی خود را تغییر دهد و الگوهای فکری نادرست را اصلاح کند.

•        تغییر افکار و باورهای منفی با استفاده از CBT: یکی از مراحل اصلی در CBT شناسایی افکار منفی است. با کمک این درمان، فرد می‌ آموزد که چگونه افکار منفی و شکاکانه خود را که باعث ایجاد بدبینی می‌شوند، تغییر دهد و آنها را با افکار منطقی و مثبت جایگزین کند.

•        شناسایی الگوهای فکری نادرست و جایگزینی با افکار منطقی: در CBT، افراد یاد می‌گیرند که الگوهای فکری نادرستی که منجر به شک و بدبینی می‌شوند، شناسایی کنند. سپس با تکنیک‌ هایی چون تفکر مجدد و تجزیه و تحلیل موقعیت‌ها، این الگوها را به افکار منطقی‌ تر و سالم‌ تر تبدیل کنند.

2. مداخلات روان‌ درمانی

مداخلات روان‌ درمانی شامل مشاوره فردی و گروهی است که می‌تواند به فرد در مدیریت شک و بدبینی کمک کند.

مشاوره فردی و گروهی از راه های از بین بردن شک و بدبینی

1.       مشاوره فردی و گروهی برای رفع شک و بدبینی: در مشاوره فردی، فرد با یک متخصص روان‌ شناسی کار می‌کند تا مشکلات خود را شناسایی کرده و راه‌ حل‌هایی برای کاهش شک و بدبینی پیدا کند. مشاوره گروهی نیز به افراد کمک می‌کند تا در محیطی حمایتی از تجربیات مشابه دیگران استفاده کرده و به رفع شک و بدبینی در روابط خود بپردازند.

2.       یادگیری مهارت‌ های ارتباطی سالم: مداخلات روان‌ درمانی می‌توانند به افراد کمک کنند تا مهارت‌های ارتباطی خود را تقویت کنند. این مهارت‌ها شامل گوش دادن فعال، بیان نیازها و احساسات به‌ طور واضح و مؤثر، و توانایی حل تعارضات به شیوه‌ای سازنده است. با تقویت این مهارت‌ها، فرد می‌تواند روابط سالم‌ تری داشته باشد و شک و بدبینی را کاهش دهد.

3. تمرینات اعتمادسازی

تمرینات اعتمادسازی به‌ طور خاص برای بازسازی اعتماد در روابط شخصی طراحی شده‌اند. این تمرینات به افراد کمک می‌کنند تا ارتباطات خود را تقویت کرده و شک و بدبینی را از بین ببرند.

برخی تمرینات شامل اقدامات روزمره مانند انجام وعده‌ها، بیان احساسات و نیازها به‌ صورت شفاف، و عمل به وعده‌ها است. این اقدامات به تدریج اعتماد طرفین را بازسازی کرده و شک و بدبینی را کاهش می‌دهد.

[12] در فرآیند از بین بردن شک و بدبینی، پذیرش تدریجی تغییرات و صبر اهمیت زیادی دارد. تغییرات در روابط به زمان نیاز دارند و نباید انتظار نتایج سریع داشت.

1.       پذیرش تدریجی تغییرات و اعتمادسازی: تغییرات و بازسازی اعتماد باید به‌طور تدریجی انجام شوند و این فرآیند به زمان و تلاش مستمر نیاز دارد.

2.       صبر در فرآیند تغییر و بهبود روابط: صبر یکی از اصول اساسی است. بهبود روابط و از بین بردن شک و بدبینی نیازمند زمان و شکیبایی است.

3.       نقش فرد در بازسازی اعتماد: هر فرد باید مسئولیت خود را در بازسازی اعتماد بر عهده گیرد و از طریق رفتارهای مثبت و شفافیت در ارتباطات، اعتماد دیگران را جلب کند.

[13]

دلایل ایجاد شک و بدبینی

برای درک بهتر دلایل ایجاد شک و بدبینی، می‌توان آنها را در قالب جدول به‌ طور خلاصه بررسی کرد. در زیر، چهار عامل اصلی که موجب ایجاد این احساسات منفی می‌شوند، با تأکید بر تجربیات منفی گذشته، نبود شفافیت و صداقت، قضاوت‌های نادرست، و تأثیرات فرهنگی و تربیتی آورده شده است.

عامل	توضیحات
تجربیات منفی گذشته	تجربه‌های آسیب‌زا یا خیانت‌های قبلی می‌توانند باعث ایجاد بی‌اعتمادی و بدبینی در روابط جدید شوند.
نبود شفافیت و صداقت در ارتباطات	فقدان صداقت و شفافیت در روابط باعث سوءتفاهم‌ها و عدم اعتماد می‌شود، که منجر به شک و بدبینی می‌گردد.
قضاوت‌های نادرست و سوءتفاهم‌ها	قضاوت‌های اشتباه بر اساس برداشت‌های نادرست و عدم آگاهی کامل از موقعیت‌ها، منجر به بدبینی و فاصله گرفتن از دیگران می‌شود.
تأثیر عوامل فرهنگی و تربیتی	تربیت و فرهنگ اجتماعی می‌توانند فرد را به سمت شکاکیت سوق دهند. در جوامعی که شفافیت و صداقت کم است، افراد بیشتر به بدبینی دچار می‌شوند.