فقه القیادة 74

دوشنبه 24/10/1403-12رجب 1446- 13 ژانویه 2025- درس 74فقه رهبری سازمانی – شرائط و موانع – شکر و کفران (2) –

مساله64: مدیران سازمان در ادای وظیفه رهبری سازمانی باید  از هرنوع رفتار ضد بهره وری اجتناب[1][2] کنند .

شرح مساله :معلوم شد که شکر از ملکات و مکارم پشتوانه رفتار سازمانی شاکرانه و بهره ورانه است شکر به معنای بهره وری[3] از نعمت است که موقوف بر تصور نعمت یعنی آمار آمایش نعم و اظهار آنها است یعنی آشکار سازی نعمت در مدینه و جامعه و منظمه ،نعمت افزایش تولید با مواد اولیه کم . سود زیاد با هزینه کم وبدون زیان .لقوله تعالی :” لئن شکرتم لازیدنکم” از آثار ازدیاد نعمت است به همین معناست یعنی ازدیاد تولید ، ازدیاد خدمت و…. با کاهش هزینه ها و شکر باعث میشود که منافع به شاکران برگردد لعموم:” ومن یشکر فانما یشکر لنفسه”[4] یعنی منافع ناشی از شکر به همه برمیگردد و به” بهره مندی” ناشی از” بهره وری” بیش تر منجر خواهد شد . عقل شکر را به این معنا الزامی میکند به علت منافع فراوانی که در آن است و حکم به جلب این منافع از طریق شکر میکند  وشکر را به عنوان مصداقی از اعتدال تحسین میکند . شرع هم آنرا الزامی میداند لظهور قوله تعالی :” فَاذْكُرُوني‏ أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لي‏ وَ لا تَكْفُرُونِ “[5]که ظهور در وجوب شکر و حرمت کفران دارد ”

و البته منشاء شکر تقوی است لعموم:” واتقوالله لعلکم تشکرون” [6]برمبنای امر به شیء نهی از ضد [7]آن است کفران که ضد شکر است منهی و حرام میشود و عمل مبتنی بر کفران باطل  وفاسد خواهد بود سلب صحت از آن میشود . ولعموم ” لئن کفرتم ان عذابی لشدید ” [8]زیرا تهدید به عذاب علامت حرمت است بر انجام عمل غیر حرام تهدید نمیتواند حکیمانه باشد . و ماحصل باطل خواهد شد . یعنی اگر منابع انسانی و مادی سازمانی خوب  مدیریت نشود و با هزینه زیاد فائده اندک حاصل شود مورد مذمت عقلا و تقبیح عقل و تحریم شرع واقع میشود چنین مدیری ناشایسته حساب میشود لابد کفران یا ناشی از تبذیر حرام است لاطلاق قوله تعالی :” ان المبذرین کانوا اخوان الشیاطین ” [9]و ” .لاتجد اکثرهم شاکرین “[10] که مدلول التزامی آن کفران و عدم شکر را تحت تاثیر شیطان میداند .که مانع شکر و عامل کفر است در این آیه .

در نتیجه مدیر در مقام وظیفه رهبری سازمانی  با کفران نعمت و بهره وری ضعیف ایجاد نفور میکند و از اطراف او پراکنده میشوند زیرا کسی که عملکرد زیانبار دارد[11] منفور محسوب میشود و انگیزشی در پی این نوع رهبری منفی ایجاد نمیشود .

فتحصل : مدیران سازمان در ادای وظیفه رهبری سازمانی باید  و از هرنوع رفتار ضد بهره وری اجتناب[12] کنند .

[1] وقوله ع:«اذا اراد ا بعبدٍ‌ خيراً‌ الهمه‌ الاقتصاد و حسن‌ التدبير و جنبه‌ سوء التدبير و الاسراف” امام علی (ع):غرر الحکم و درر الکلم -حدیث شماره 79

[2] بررسی رابطه بین ویژگی های شخصیتی و رفتارهای ضد بهره وری (مطالعه موردی: کارکنان شرکت توزیع برق غرب مازندران)نویسنده: رضانژاد محمد

شناسایی ذهنیت مدیران در مورد رفتارهای ضد بهره‌وری کوثر شمسی نصاری ¹ اسفندیار محمدی

رفتارهای ضد بهره‌وری نوع مهمی از رفتارهای غیراخلاقی ارادی و عمدی با رویکرد منفی در سازمان‌ها هستند که موجب کاهش بهره‌وری سازمان می‌شوند. از این رو با توجه به پیامدهای منفی رفتارهای ضد‌ بهره‌وری در سازمان، شناسایی الگوهای ذهنی مدیران نسبت به این رفتارها از اهمیت بالایی برخوردار است. هدف از پژوهش حاضر شناسایی ذهنیت مدیران نسبت به رفتارهای ضد بهره‌وری کارکنان بانک‌های شهر ایلام است که با استفاده از روش‌شناسی کیو انجام شده است. این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر ماهیت روش، توصیفی- پیمایشی است. شیوه انجام این پژوهش از نوع آمیخته می‌باشد. در مرحله جمع‌آوری نظرات از روش کیفی و در مرحله شناسایی الگوهای ذهنی از روش کمی استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش شامل متخصصین و مدیران ارشد بانک‌های منتخب سطح شهر ایلام شامل 12 نفر است که کارت‌های مربوط به گزاره-های کیو در بین آن‌ها توزیع و با آن‌ها مصاحبه مبتنی بر روش‌شناسی کیو انجام شد. بر اساس کارت های توزیع شده از میان 98 گزاره، 43 گزاره نهایی شناسایی و در مرحله بعد توسط مشارکت‌کنندگان اولویت‌بندی شدند. درنهایت، بر اساس یافته‌ها و نتایج تحلیل عاملی کیو چهار الگوی ذهنی رهبری مخرب، ادراک بی‌عدالتی، ضعف سیستم اداری و ناهمخوانی محیط شناسایی شدند. بر‌اساس نتیجه گیری نهایی این‌گونه می‌توان تفسیر نمود که بنابر ذهنیت مدیران عامل رهبری مخرب بیشترین تأثیر را در بروز رفتارهای ضد بهره‌وری در بین کارکنان بانک دارد.

[3] بهره‌وری (به انگلیسی: Productivity) از مفاهیم علم اقتصاد و مدیریت است که چنین تعریف می‌شود: «مقدار کالا یا خدمات تولید شده در مقایسه با هر واحد از انرژی یا کار هزینه شده بدون کاهش کیفیت یا به این شکل: «اثربخشی به همراه کارایی». به دیگر سخن، بهره‌وری عبارت است از به‌دست آوردن حداکثر سودِ ممکن با بهره‌گیری و استفاده بهینه از نیروی کار، توان، استعداد و مهارت نیروی انسانی، زمین، ماشین، پول، تجهیزات، زمان، مکان و…به منظور ارتقای رفاه جامعه. بهره‌وری به نسبت کار انجام شده به کاری که باید انجام می‌شده گفته می‌شود.^{[نیازمند منبع]}

باید توجه داشت که واژهٔ بهره‌وری با گسترش انقلاب صنعتی و جهت افزایش سودمندی حاصل از نیروی کار، سرمایه و مواردی از این دست گسترش یافت، ولی اصطلاح بهره‌وری آب در چند ساله اخیر و به دلیل کمبود این مادهٔ ارزشمند گسترش یافته‌است. به نظر می‌رسد که بهترین تعریف برای بهره‌وری، به‌دست‌آوردن حداکثر سود ممکن و استفاده از نیروی بهینه در مقابل هزینه صرف شده باشد.

[4] لقمان : 12 وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَ مَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَميدٌ

[5] البقرة : 152 فَاذْكُرُوني‏ أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لي‏ وَ لا تَكْفُرُونِ

البقرة : 172 يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَ اشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ

النحل : 114 فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلالاً طَيِّباً وَ اشْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ

العنكبوت : 17 إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْكاً إِنَّ الَّذينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقاً فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَ اعْبُدُوهُ وَ اشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

سبأ : 15 لَقَدْ كانَ لِسَبَإٍ في‏ مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتانِ عَنْ يَمينٍ وَ شِمالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ

[6] آل‏عمران : 123 وَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

[7] مسلّماً و قطعاً مسئله‌ی اصولی است، چرا؟چون اگر امر به شیء مقتضی نهی از ضد باشد، نماز می‌شود «منهیٌ عنه»، و اگر قائل شدیم که نهی در عبادات، مایه‌ی فساد است، نماز می‌شود باطل؛ ولی اگر گفتیم که امر به« شیء» مقتضی نهی از ضد نیست، قهراً نهی در کار نبوده، پس نماز با وجود ازاله صحیح خواهد بود.

۱.۱.۱ – تعریف مسئله اصولیه

المسئلة الاصولیّة عبارة عمّا یقع فی طریق الاستنباط الحکم الشرعی، این مسئله هم در طریق استنباط حکم شرعی است،یعنی اگر گفتیم که امر به «شیئء» مقتضی نهی از ضد خاص است،پس این نماز باطل است.

۱.۲ – این مسئله لغوی است یا عقلی؟

الأمر الثانی: دومین بحثی که در اینجا می‌کنیم این است که آیا این بحث یک بحث لغوی ولفظی است یا بحث عقلی می‌باشد؟
به عبارت دیگر: اینکه بحث می‌کنیم، امر به «شیء» مقتضی نهی از ضد است یا نیست، آیا این یک بحث لغوی و لفظی است یا عقلی می‌باشد؟
پاسخ: این بستگی دارد که ما مسئله را چگونه مطرح کنیم، اگر بگوییم: «هل الملازمة موجودة بین الأمر بالشیء( یعنی ازالة) و بین النهی عن الضّد(یعنی صلات)،یعنی اگر بحث ما در دلالت و عدم دلالت است،نه در ملازمه و عدم ملازمه، یعنی اگر بحث در این است که: «هل الأمر بالشیء یدلّ بالدلالة المطابقیة أو التضمنیة أو الإلتزامیة علی النهی عن الضد الخاص أو الضد العام» اگر بحث ما در دلالت و عدم دلالت است،پس این بحث یک بحث لغوی ولفظی خواهد بود،‌نه عقلی «فالبحث بحث لفظیٌ لغویٌ»، و مانع ندارد که یک مسئله هم بحث لغوی باشد وهم مسئله اصولی،یعنی هیچ مانعی ندارد که در یک مسئله دو تا ملاک باشد، هم ملاک لغوی باشد، هم ملاک اصولی.
بنابراین؛ باید ببینیم که مشایخ و بزرگان ما مسئله را در آینده چگونه مطرح می‌کنند، آیا در ملازمه و عدم ملازمه بحث میِ‌کنند، اگر در ملازمه وعدم ملازمه بحث کردند، قهراً بحث ما یک بحث لغوی ولفظی می‌شود«فالبحث عقلیٌ».اما اگر در ملازمه و عدم ملازمه بحث نکردند، بلکه در دلالت وعدم دلالت بحث نمودند (خواه دلالت لفظی مطابقی ، خواه دلالت تضمنی و التزامی) ،‌آنوقت بحث یک بحث لفظی خواهد شد،‌نه عقلی.

۱.۲.۱ – دیدگاه مرحوم نائینی و نقد آن

«من هنا یعلم» که مرحوم نائینی در کلامش دچار تناقض شده است، چرا؟ چون از یک طرف ادعا می‌کند که بحث یک بحث عقلی است،یعنی بحث در این است که: «هل الملازمة موجودة بین الأمر بالشیء والنهی عن الضد»، بحث را روی ملازمه و عدم ملازمه برده است ، از طرف دیگر هم مسئله‌ی دلالت مطابقی (به دلالت مطابقی،دلالت عینی هم می‌گویند)، تضمنی و دلالت التزامی را مطرح می‌کند.

^[۱]

ما در پاسخ ایشان می‌گوییم که این دو تا با هم سازگار نیستند،به عبارت دیگر:اگر شما٠(نائینی) می‌گویید که: «المسئلةٌ عقلیّةٌ»،یعنی بحث در این است که آیا بین الأمر و النهی ملازمةٌ اولاً؟ دیگر نباید بحث در دلالت عینی، تضمنی و التزامی کنید، چون این بحث مال کسی است که بحث را بحث لغوی و لفظی بداند، نه مال کسی که بحث را بحث عقلی می‌گیرد. بنابراین؛ آن کس که می‌گوید: «البحث عقلیٌ»، نباید سخنی و حرفی از دلالت مطابقی، تضمنی و التزامی بزند.
بلی! آن کس که می‌گوید: بحث ما یک بحث لفظی است،می‌تواند بحث‌ بکند که آیا دلالت «ازل النجاسة» بر نهی از «ضد» مطابقی است یا تضمنی، یا التزامی.

۱.۳ – مراد از ضد در این بحث

الأمر الثالث: «قد یطلق الضد و یراد منه الضد بالمعنی العام،‌وهو مطلق المعاند الشامل لأمرین:»، یعنی گاهی کلمه «ضد» را به کار می‌برند و مراد شان از آن مطلق معاند است که دارای دو مصداق است،یعنی «ازل النجاسه،ازالۀ نجاست»در خارج دو تا معاند دارد
الف) ترک الإزاله
ب) ا شتغال به صلات و نماز
از «ترک الإزاله» تعبیر می‌کنند به «ضد عام»، چنانچه از نماز هم تعبیر می‌آورند به « ضد خاص». پس «ضد» به معنای مطلق المعاند للمأمور به است،«ضد»یعنی چیزی که با مأمور به معاند است، «معاند» گاهی ترک الشیء است که به او می‌گویند: ضد عام، گاهی «معاند» فعل وجودی است که به آن می‌گویند: ضد خاص؛ البته هر زمان گفته می‌شود که امر به «شیء» مقتضی نهی از ضد است، غالباً اذهان به سوی ضد خاص می‌رود،یعنی انسان کمتر به ضد عام توجه پیدا می‌کند.

۱.۴ – دیگاه استاد سبحانی

استاد سبحانی میگوید امر به شی تنها مقتضی نهی از ضد خاصش است مثلا امر به ازاله نجاست مقتضی نهی از ترک ازله (ضد عام) نیست بلکه تنها مقتضی نهی از نماز است بنابر این اگر ما گفتیم که نهی در عبادات مایه‌ی فساد است، نتیجه این شد این نماز باطل است.

درس خارج اصول حضرت آیت الله سبحانی ۳دی۸۶

[8] إبراهيم : 7 وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابي‏ لَشَديدٌ

[9] الإسراء : 26 وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ وَ الْمِسْكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذيراً

الإسراء : 27 إِنَّ الْمُبَذِّرينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطينِ وَ كانَ الشَّيْطانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً

[10] الأعراف : 17 ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْديهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرين

[11] بررسی رابطه بین ویژگی های شخصیتی و رفتارهای ضد بهره وری (مطالعه موردی: کارکنان شرکت توزیع برق غرب مازندران)نویسنده: رضانژاد محمد

شناسایی ذهنیت مدیران در مورد رفتارهای ضد بهره‌وری کوثر شمسی نصاری ¹ اسفندیار محمدی

رفتارهای ضد بهره‌وری نوع مهمی از رفتارهای غیراخلاقی ارادی و عمدی با رویکرد منفی در سازمان‌ها هستند که موجب کاهش بهره‌وری سازمان می‌شوند. از این رو با توجه به پیامدهای منفی رفتارهای ضد‌ بهره‌وری در سازمان، شناسایی الگوهای ذهنی مدیران نسبت به این رفتارها از اهمیت بالایی برخوردار است. هدف از پژوهش حاضر شناسایی ذهنیت مدیران نسبت به رفتارهای ضد بهره‌وری کارکنان بانک‌های شهر ایلام است که با استفاده از روش‌شناسی کیو انجام شده است. این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر ماهیت روش، توصیفی- پیمایشی است. شیوه انجام این پژوهش از نوع آمیخته می‌باشد. در مرحله جمع‌آوری نظرات از روش کیفی و در مرحله شناسایی الگوهای ذهنی از روش کمی استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش شامل متخصصین و مدیران ارشد بانک‌های منتخب سطح شهر ایلام شامل 12 نفر است که کارت‌های مربوط به گزاره-های کیو در بین آن‌ها توزیع و با آن‌ها مصاحبه مبتنی بر روش‌شناسی کیو انجام شد. بر اساس کارت های توزیع شده از میان 98 گزاره، 43 گزاره نهایی شناسایی و در مرحله بعد توسط مشارکت‌کنندگان اولویت‌بندی شدند. درنهایت، بر اساس یافته‌ها و نتایج تحلیل عاملی کیو چهار الگوی ذهنی رهبری مخرب، ادراک بی‌عدالتی، ضعف سیستم اداری و ناهمخوانی محیط شناسایی شدند. بر‌اساس نتیجه گیری نهایی این‌گونه می‌توان تفسیر نمود که بنابر ذهنیت مدیران عامل رهبری مخرب بیشترین تأثیر را در بروز رفتارهای ضد بهره‌وری در بین کارکنان بانک دارد.

[12] وقوله ع:«اذا اراد ا بعبدٍ‌ خيراً‌ الهمه‌ الاقتصاد و حسن‌ التدبير و جنبه‌ سوء التدبير و الاسراف” امام علی (ع):غرر الحکم و درر الکلم -حدیث شماره 79