فقه القیادة 138

دوشنبه 15/2/1404-7ذیقعده الحرام 1446-5مه 2025-درس 138 فقه رهبری سازمانی – شرائط و موانع اثر بخشی و صحت رهبری – صبر وضد آن جزع- حکم اقسام صبر

مساله 129: مدیران در مقام ادای وظیفه رهبری اثر بخش و انگیزه بخش سازمانی باید در مقابل سختی های ناشی از انجام وظائف و  ابتلائات ناشی از بحران ها ی امنیتی و نظامی ،تنگناهای مالی و اقتصادی ،کساد بازار ،کمبود منابع انسانی و  رکود در تولید کالا و خدمات و نیز سختی های رد پیش نهادات وسوسه انگیز  بیگانگان در قبال سرکشی  از احکام سازمانی و….. صبور  و تاب آور باشند .

شرح مساله : معلوم شد که صبر وجزع به عنوان شرط و مانع صحت رهبری سازمانی مدیران عمل میکنند رهبری را انگیزش زا یا انگیزش زدا قرار میدهند صبر واجب بدلیل اطلاقات و عمومات آیات حاوی امر ” فاصبر” که در آیات زیادی تکرار و تاکید شده است و طبق قاعده اصولیه امر به شیئ مقتضی نهی از ضد آن است امر به صبر مقتضی نهی از ضد آن یعنی جزع است  پس جزع  حرام و لازم الاجتناب است بویژه برای مدیران . ازاین جا یک قاعده کلیه برای کلیه جنود عقل و جهل اصطیاد میشود که جنود عقل مامور به عقل وشرع هستند و به اقتضای قاعده اصولیه ضد آنها که جنود جهل هستند و 75 تا یا بیش تر می باشند در صحیحه سماعه بن مهران از امام صادق ع، همه جنود جهل حرام و لازم الاجتناب هستند این خود یک قاعده در مدیریت رفتار سازمانی بویژه رکن اول آن رهبری رفتاری سازمانی مدیران است  که مکلف به تلبس به جنود عقل و دوری از جنود جهل هستند  ودر حقیقت جنود جهل شرط صحت یا کمال رهبری سازمانی و جنود جهل به عنوان مانع صحت یا کمال عمل میکنند کما سیاتی . و توفیق یافته ایم که اکثر جنودین را مورد تفقه قرار دهیم  این یک قاعده عامه اصولیه در محور مدیریت رفتار سازمانی  است والبته قواعد فقهیه و ادله خاصه نقلیه و لبیه هم برای هر کدام قابل اقامه است کما مر ویاتی . کما این که در مقام آیات فاصبر دال بر وجوب صبر و تاب آوری  در قبال ناملائمات هستیم وجزع هم طبق قاعده ضد، حرام  و ممنوع میشود بر مدیران راهبر . و قول خداوند :” اذا مسه الشر کان جزوعا ” هم ظاهر در مذمت جزع موقع مس شر است و مذمت هم دال بر حرمت است و الا بر غیر حرام مذمتی وجود ندارد .  در نوبت قبل فقه اللغه[1] و فقه القرآن  صبر و جزع را مرور نمودیم  در قرآن کریم آیات ویژه صبر فراوان است(108 آیه ) که تفقه در آنان ما را به و اقسام و اهمیت و آثار این فریضه رفتاری برای مدیران راهبر ، هدایت میکند  مثلا آیه ذیل

وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ [2]

از این آیه استظهار میشود که صبر اولین شرط صحت تصدی مقام  امامت  ورهبری است[3] . وبعد یقین است گویا صبر نباشد  شایستگی برای منصب یا وظیفه رهبری ایجاد نمیشود .و و دلالت التزامی دارد بر لزوم تحصیل آن برای داوطلبان امامت و قیادت .که تاکیدی بر وجوب صبر است در نوبت قبل.

برای احراز صبر نیاز به ابتلاء است کما فی قوله تعالی :” اذاابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن قال انی جاعلک للناس اماما…” مواد ابتلاء  عبارتند از خوف ،جوع ،نقص اموال ،نقص انفس و نقص ثمرات کما فی قوله تعالی :” و لنبلونکم بشئ من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات و بشر الصابرین ” اگر کسی از این آزمونها سر بلند بیرون آمد لائق مقام امامت و رهبری است  .

• صبر برخوف : که در جنگ و فتنه و امنیت و…. احراز میشود در میدان های ترس تا صبر و شجاعت او احراز و ابراز شود.
• صبر بر جوع : صبر در تنگناهای اقتصادی و معیشتی و بودجه ای و تحریمی
• صبر بر نقص اموال : تاب آوری در موارد ورشکستگی و افلاس و زیان دهی وسرقت اموال و کاهش ارزش پول ملی و….
• صبر بر انفس: کمبود منابع انسانی ماهر یا کشته و مفقود شدن آنان یا عدم رویکرد نخبگان و ماهران به سازمان  وفرار مغز ها و مهاجرت نخبگان و….
• صبر بر نقص ثمرات : کاهش تولید و سرمایه گذاری و کاهش کیفیت وقیمت و دوام کالا و خدمات و کاهش ارزش محصولات سازمان در بازار های رقابتی

بعضی ها فقط در مقام رخاء و سراء میتوانند مدیریت کنند  واین هنری نیست مدیری که در مقام رهبری قرار میگیرد باید در موارد مکروهات و محدودیت ها و مضیقه ها سنجید مدیران را که اگر تاب آورند  از عهده وظیفه رهبری سازمانی صحیح  و کامل هم میتوانند برآیند.

از سوی دیگر آیات و اخبار سه موضوع برای صبر معرفی میکنند که مشهور است به صبر مصیبت ،اطاعت و معصیت که  حدیث  آن را در نوبت قبل مرور اجمالی داشتیم و اما تفصیل آن:

• صبر بر مصیبت :که مشهور ترین و متبادر ترین صبر است و صبرهای پنج گانه در آیه قبل ناظر به صبر بر مصیبت هستند که لازمه آن جزع و بی تابی وشکایت است که حبس این جزع کامن و باطنی را صبر نامیده اند کما مر. همان صبر بر ناملائمات [4] لقوله تعالی :” واصبر علی ما اصابک ” و ” صبروا علی ما اوذوا ” و ” لنصبرن علی ما آذیتمونا”و” فصبروا علی ماکذبوا و….”[5]
• صبر بر اطاعت: که صبر بر عبادت هم نام دارد که  مدیران راهبر به آن امر شده اند لقوله تعالی :” فَاعْبُدْهُ وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ “و”أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها” و” يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُني‏ إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرينَ “و ” اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرينَ””استعینوا بالله و اصبروا “[6] وَ أَطيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ريحُكُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرينَ[7]  … این اطلاقات و عمومات  صبر بر انجام وظائف سازمانی  راهم شامل اند.  لابد ادای وظیفه آنهم به نحو صحیح بلکه کامل و مقبول زحمت  و کدح و کبد  ومشقت دارد آسان نیست باید صبوری کرد تا به خوبی انجام پذیرند و خسته نشدن و مداومت در ادای فرائض سازمانی و اداری باعث ار تقاء سطح  کالا و خدمات میشود . صبر بر اطاعت از مافوق هم در این زمره میگنجد وقتی ماموریت میدهد و کار میخواهد باید مطیع بود اطاعت صبورانه .
• صبر بر معصیت : که در قرآن ایه صریح به دلالت مطابقی ندارد ولی در اخبار باب صبر میتوان یافت مثلا در مورد حضرت یوسف میفرماید :” ومن یتق و یصبر …” [8]که اطلاق آن شامل صبر او بر خواسته نامشروع زنان مصری هم میشود  بلکه آیه گویا منصرف به آن است. ونیز اطلاق قوله تعالی :” واصبر لحکم ربک”[9]لازمه این صبر عدم اطاعت از کفار و مخالفان است زیرا اطاعت از آنان معصیت حکم و تکلیف ربانی است لذا صبر بر حکم رب و احکام و تکالیف سازمانی  او صبر بر معصیت و نافرمانی اوست  فافهم . مثلا صاحب الحوت که یک مدیر راهبر منصوب خدا بود  ترک وظیفه رهبری پیروان خود را نمود و دچار سختی شد در حالیکه اگر بر این ترک فعل یا ترک اولی یعنی معصیت صبر میکرد  و  دچار معصیت نمیشد دچار عتاب و خطاب  و شکم ماهی نمیشد . ویا حضرت نوح بر مسخره و استهزاء مردم صبر کرد و ترک وظیفه کشتی سازی نکرد  و نتیجه گرفت صبر نوح صبر معصیت و نافرمانی حساب میشود زیرا سختی تحمل استهزائات و عدم ترک فعل و حکم کشتی سازی رب  و عدم معصیت  همان صبر بر معصیت نام دارد و……

جمع بندی : حبس جزع  که مقوم معنی صبر است در هرسه نوع صبر فوق وجود دارد در صبر معصیت  که واضح است کما مر و اما در صبر طاعت هم جزع بحسبه وجو د دارد که جزع و بی تابی در مقابل سنگینی وظائف است ولی حبس میکند با صبر بر طاعت .

در صبر بر معصیت هم جزع  ناشی از  وساوس و دسائس شیطانی است  و راحتی که در شانه خالی کردن از وظائف را پیش نهاد میدهد بلکه بر ترک فعل تطمیع یا تهدید هم میکند رشوه و هدیه و وعده های وسوسه انگیز میدهد و گوش ندادن به  اینها یک نوع مقاومت است وسخت است وجزع زا است ولی بر حکم رب صبر میکند و جزع و بی تابی را پنهان میکند واسیر میکند .

و از آنجا که اصل صبر باطلاقه وجوبش اثبات شد در نوبت قبل، اقسام صبر هم به تبع آن واجب میشود یعنی الصبر یجب باقسامه و انواعه الثلاثه  فی المصیبه والطاعه و المعصیه  (والله العالم)

فتحصل : مدیران در مقام ادای وظیفه رهبری اثر بخش و انگیزه بخش سازمانی باید در مقابل سختی های ناشی از انجام وظائف و  ابتلائات ناشی از بحران ها ی امنیتی و نظامی ،تنگناهای مالی و اقتصادی ،کساد بازار ،کمبود منابع انسانی و  رکود در تولید کالا و خدمات و نیز سختی های رد پیش نهادات وسوسه انگیز  بیگانگان در قبال سرکشی  از احکام سازمانی و….. صبور  و تاب آور باشند .

[1] «صبر» در لغت عرب به معنای حبس و در تنگنا و محدودیت قرار دادن است. و برخی نیز آن را بازداشتن نفس از اظهار بی‌تابی و بی‌قراری دانسته‌اند. در فرهنگ اخلاقی، صبر عبارت است از وادار نمودن نفس به انجام آنچه که عقل و شرع اقتضا می‌کنند و باز داشتن از آنچه عقل و شرع نهی می‌کنند.

۱. ↑ زیبدی، تاج العروس، ج۱۲، ص۲۷۱. وأَصلُ الصَّبْرِ: الحَبْسُ: وكلُّ منْ حَبَسَ شَيْئاً فقد صَبَرَه.
۲. ↑ راغب اصفهانی، مفردات، ص۲۷۳
صبر : الصبر الامساك في ضيق ، يقال صبرت الدابة حبستها بلا علف وصبرت فلانا خلفته خلفة لا خروج له منها والصبر حبس النفس على ما يقتضيه العقل والشرع أو عما يقتضيان حبسها عنه ، فالصبر لفظ عام وربما خولف بين أسمائه بحسب اختلاف مواقعه فإن كان حبس النفس لمصيبة سمى صبرا لا غير ويضاده الجزع ، وإن كان في محاربة سمى شجاعة ويضاده الجبن ، وإن كان في نائبة مضجرة سمى رحب الصدر ويضاده الضجر ، وإن كان في إمساك الكلام سمى كتمانا ويضاده المذل ، وقد سمى الله تعالى كل ذلك صبرا ونبه عليه بقوله ( والصابرين في البأساء والضراء – والصابرين على ما أصابهم.
۳. ↑ ابن منظور، لسان العرب، ج ۴، ص۴۳۸صَبَرَه عَنِ الشَّيْءِ يَصْبِرُه صَبْراً حَبَسَه؛.
۴. ↑ جوهری، صحاح اللغة، ج۲، ص۷۰۶.    الصَّبْرُ: حَبس النفس عن الجزع.
۵. ↑ طریحی، مجمع البحرین، ج۲، ص۱۰۰۴.     الصبر وهو حبس النفس عن إظهار الجزع. وعن بعض الاعلام: الصبر حبس النفس على المكروه امتثالا لامر الله تعالى

۶. ↑ راغب اصفهانی، مفردات، ص۴۷۴.    

بر طبق تعاریف پیش گفته، گاهی مراد از صبر، ایجاد هر نوع محدودیت در جاذبه‌ها و دافعه‌های نفسانی است که مفهومی عام است و گاهی مراد از آن صرفا بازداشتن نفس از اظهار بی‌تابی و عدم رضایت نسبت به امور ناخوشایند و سختی‌ها است. بنابراین صبر دارای دو مفهوم است که گاهی در مفهوم خاص به کار می‌رود.

[2] السجدة : 24

[3] الأنبياء : 85 وَ إِسْماعيلَ وَ إِدْريسَ وَ ذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصَّابِرينَ

[4] البقرة : 155 وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرينَ

[5] آل‏عمران : 120 إِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِها وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئاً إِنَّ اللَّهَ بِما يَعْمَلُونَ مُحيطٌ

آل‏عمران : 186 لَتُبْلَوُنَّ في‏ أَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ مِنَ الَّذينَ أَشْرَكُوا أَذىً كَثيراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ

الأنعام : 34 وَ لَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلى‏ ما كُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّى أَتاهُمْ نَصْرُنا وَ لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِ اللَّهِ وَ لَقَدْ جاءَكَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلينَ

إبراهيم : 12 وَ ما لَنا أَلاَّ نَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى‏ ما آذَيْتُمُونا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ

النحل : 127 وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُكَ إِلاَّ بِاللَّهِ وَ لا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَ لا تَكُ في‏ ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ

لقمان : 17 يا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَكَ إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ

آل‏عمران : 120 إِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِها وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئاً إِنَّ اللَّهَ بِما يَعْمَلُونَ مُحيطٌ

آل‏عمران : 186 لَتُبْلَوُنَّ في‏ أَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ مِنَ الَّذينَ أَشْرَكُوا أَذىً كَثيراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ

البقرة : 177 لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى‏ حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ السَّائِلينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذينَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ

[6] مريم : 65 رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما فَاعْبُدْهُ وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا

طه : 132 وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها لا نَسْئَلُكَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُكَ وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى‏

الصافات : 102 فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى‏ فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى‏ قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُني‏ إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرينَ

البقرة : 153 يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرينَ

الأعراف : 128 قالَ مُوسى‏ لِقَوْمِهِ اسْتَعينُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُها مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقينَ

[7] الأنفال : 46

[8] يوسف : 90 قالُوا أَ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخي‏ قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنينَ

[9] الطور : 48 وَ اصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ فَإِنَّكَ بِأَعْيُنِنا وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حينَ تَقُومُ

القلم : 48 فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تَكُنْ كَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نادى‏ وَ هُوَ مَكْظُومٌ

الإنسان : 24 فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً