فقه الروابط 6
- 25 شهریور, 1404
- آیت الله سید صمصام الدین قوامی
متن درس
3شنبه 25/6/1404-23ربیع الاول 1447- 16 سپتامبر 2025-درس 6 فقه روابط سازمانی (فقه الروابط) – روابط 4 گانه -رابطه مدیر با خدا به عنوان مدیرکل هستی- حسن فعلی و حسن فاعلی
$ مسئله‌ی 6: حسن فعلی و فاعلی هر دو واجب است، لذا کارکنان هم باید وظائف محوله را به احسن وجه انجام دهند و هم انگیزه‌ی خود از خدمت را خالص برای خدا قرار دهند و از مزایای ویژه‌ی آن بهره‌مند شوند
معلوم شد که انجام فعل سازمانی به نحو احسن اگر به نیت قرب به خدا و رضایت او انجام شود، علاوه بر حسن فعلی حسن فاعلی را هم تأمین می‌کند و فرد و سازمان را به تعالی حقیقی می‌رساند. لذا کارکنان در انجام وظائف سازمانی خود موظف‌اند کسب رضایت خدا را لحاظ کنند.[1] عمل احسن موضوع سنجش خداوند نسبت به بندگان من جمله کارکنان سازمان است، نه عمل حسن، لقوله تعالی لیَبلوَکُم أیّکم أحسَنُ عَمَلاً. منتهی عمل احسن دو بعد دارد: فاعل و فعل. حسن فعلی امری رائج است و معقول و مقبول هم هست. تولید کالا و خدمت باید به نحو احسن و با رعایت استانداردها صورت پذیرد و رقابت هم در آن باشد، استباق در آن واقع شود. و عقل و شرع مشوق آن هستند، زیرا اهداف هر سازمان را به نفع ذی‌نفعان تأمین می‌کند و قطعاً لازم است. لا ریب فیه. زیرا همیشه عمل سازمانی باید احسن باشد، یعنی به‌روز باشد، نو باشد، مبتکرانه باشد، تکراری و کلیشه‌ای نباشد، باید بازار را تسخیر کند، بهترین باشد و رقیب نشناسد و… . ولی کافی نیست. تعالی سازمانی به حسن فاعلی هم نیاز دارد که بعد دوم عمل احسن است؛ چه‌بسا عمل احسن مساوی است با کار احسن از فاعل احسن. فاعل احسن صاحب انگیزه و نیت احسن است و انگیزه است که احسنیت عمل سازمانی را تأمین و تضمین می‌کند. انگیزش هدف از مدیریت رفتار سازمانی است که ارتباطات انسانی رکن مهم این مدیریت است. حسن فعلی به تنهایی نمی‌تواند انگیزش ایجاد کند. انگیزه‌ی فاعل است که انگیزش ایجاد می‌کند. انگیزه‌ی الهی فاعل در روابط پیچیده‌ی انسانی باعث انگیزه‌ی الهی همکاران خواهد شد. انسان‌ها در رابطه‌ی بین خود این‌گونه‌اند، ادراک متقابل دارند و ادراک باطنی از هم دارند. اگر نیت صحیح در فاعل وجود داشته باشد، دیگران آن را درمی‌یابند، دریافت می‌کنند و اگر نیت باطل باشد از یک کار نیکو آن را هم درک می‌کنند. اگر نیت خدایی و صحیح باشد، راه ریا بسته شده است. در غیر این صورت عمل هر قدر هم احسن باشد ریاپذیر است. ریا یعنی کار برای ارائه به غیرخدا برای اغراض صرفاً دنیوی. شاید مراد عالم آل محمد D در مروی شریف از ایشان همین باشد:
وَ أَرْوِي عَنْهُ نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ فَسَأَلْتُهُ عَنْ مَعْنَى ذَلِكَ فَقَالَ الْعَمَلُ يَدْخُلُهُ الرِّيَاءُ وَ النِّيَّةُ لَا يَدْخُلُهَا الرِّيَاءُ.[2]
أَبِي 6 قَالَ حَدَّثَنَا حَبِيبُ بْنُ الْحُسَيْنِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ صَبِيحٍ الْأَسَدِيُّ عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ G إِنِّي سَمِعْتُكَ تَقُولُ نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ فَكَيْفَ تَكُونُ النِّيَّةُ خَيْراً مِنَ الْعَمَلِ قَالَ لِأَنَّ الْعَمَلَ رُبَّمَا كَانَ رِيَاءً لِلْمَخْلُوقِينَ وَ النِّيَّةُ خَالِصَةٌ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ فَيُعْطِي تَعَالَى عَلَى النِّيَّةِ مَا لَا يُعْطِي عَلَى الْعَمَلِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ G إِنَّ الْعَبْدَ لَيَنْوِي مِنْ نَهَارِهِ أَنْ يُصَلِّيَ بِاللَّيْلِ فَتَغْلِبُهُ عَيْنُهُ فَيَنَامُ فَيُثْبِتُ اللَّهُ لَهُ صَلَاتَهُ وَ يَكْتُبُ نَفَسَهُ تَسْبِيحاً وَ يَجْعَلُ نَوْمَهُ عَلَيْهِ صَدَقَةً.[3]
در این حدیث به مزایای حسن فاعلی بر حسن فعلی اشارت و دلالت دارد. مؤید خبر قبلی است که نیت ریاپذیر نیست، ولی عمل ریاپذیر است. لذا خداوند به عنوان مدبّر الامور، عطایا و مزایا و پاداش‌هایی ویژه‌ی نیت خالص دارد که به عمل آن عطا را ندارد، زیرا عمل ریاپذیر است، ولو استاندارد باشد و آثار وضعی خود را در بازار و جامعه و سازمان داشته باشد. همین که برای خدا نیست، محروم از مزایای عالی می‌شود که مدبّر الامور برای انگیزه و نیت آن را لحاظ کرده است. و نیت خالص بینونت را بین کارکنان و خدا از بین می‌برد و رابطه با خدا را اصلاح می‌کند.
قَالَ الصَّادِقُ G صَاحِبُ النِّيَّةِ الصَّادِقَةِ صَاحِبُ الْقَلْبِ السَّلِيمِ لِأَنَّ سَلَامَةَ الْقَلْبِ مِنْ هَوَاجِسِ الْمَحْذُورَاتِ بِتَخْلِيصِ النِّيَّةِ لِلَّهِ تَعَالَى فِي الْأُمُورِ كُلِّهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ. إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ وَ قَالَ النَّبِيُّ [ نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ وَ قَالَ [ إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ وَ لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى فَلَا بُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ خَالِصِ النِّيَّةِ فِي كُلِّ حَرَكَةٍ وَ سُكُونٍ لِأَنَّهُ إِذَا لَمْ يَكُنْ بِهَذَا الْمَعْنَى يَكُونُ غَافِلًا وَ الْغَافِلُونَ قَدْ ذَمَّهُمُ.[4]
وَ سَأَلْتُ الْعَالِمَ G عَنْ تَفْسِيرِ نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ قَالَ إِنَّهُ رُبَّمَا انْتَهَتْ بِالْإِنْسَانِ حَالَةٌ مِنْ مَرَضٍ أَوْ خَوْفٍ يُفَارِقُهُ الْعَمَلُ وَ مَعَهُ نِيَّتُهُ فَلِذَلِكَ الْوَقْتِ نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ وَ فِي وَجْهٍ آخَرَ أَنَّهَا لَا تُفَارِقُ عَقْلَهُ أَوْ نَفْسَهُ وَ الْأَعْمَالُ قَدْ تُفَارِقُهُ قَبْلَ مُفَارَقَةِ الْعَقْلِ وَ النَّفْسِ.[5] [6]
[1] اَرْوِي عَنِ الْعَالِمِ G أَنَّهُ قَالَ نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ لِأَنَّهُ يَنْوِي خَيْراً مِنْ عَمَلِهِ وَ نِيَّةُ الْفَاجِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ وَ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى نِيَّتِهِ. وَ نَرْوِي نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ لِأَنَّهُ يَنْوِي مِنَ الْخَيْرِ مَا لَا يُطِيقُهُ[1] وَ لَا يَقْدِرُ عَلَيْهِ. وَ رُوِيَ مَنْ حَسُنَتْ نِيَّتُهُ زَادَ اللَّهُ فِي رِزْقِهِ. وَ سَأَلْتُ الْعَالِمَ G عَنْ قَوْلِ اللَّهِ خُذُوا ما آتَيْناكُمْ بِقُوَّةٍ[1] قُوَّةُ الْأَبْدَانِ أَمْ قُوَّةُ الْقَلْبِ فَقَالَ جَمِيعاً[1] وَ قَالَ لَا قَوْلَ إِلَّا بِعَمَلٍ وَ لَا عَمَلَ إِلَّا بِالنِّيَّةِ وَ لَا نِيَّةَ إِلَّا بِإِصَابَةِ السُّنَّةِ. وَ نَرْوِي حُسْنُ الْخُلُقِ سَجِيَّةٌ وَ نِيَّةٌ وَ صَاحِبُ النِّيَّةِ أَفْضَلُ. وَ نَرْوِي مَا ضَعُفَتْ نِيَّةٌ عَنْ نِيَّةٍ. وَ أَرْوِي عَنْهُ نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ فَسَأَلْتُهُ عَنْ مَعْنَى ذَلِكَ فَقَالَ الْعَمَلُ يَدْخُلُهُ الرِّيَاءُ وَ النِّيَّةُ لَا يَدْخُلُهَا الرِّيَاءُ. وَ سَأَلْتُ الْعَالِمَ G عَنْ تَفْسِيرِ نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ قَالَ إِنَّهُ رُبَّمَا انْتَهَتْ بِالْإِنْسَانِ حَالَةٌ مِنْ مَرَضٍ أَوْ خَوْفٍ يُفَارِقُهُ الْعَمَلُ وَ مَعَهُ نِيَّتُهُ فَلِذَلِكَ الْوَقْتِ نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ وَ فِي وَجْهٍ آخَرَ أَنَّهَا لَا تُفَارِقُ عَقْلَهُ أَوْ نَفْسَهُ وَ الْأَعْمَالُ قَدْ تُفَارِقُهُ قَبْلَ مُفَارَقَةِ الْعَقْلِ وَ النَّفْسِ. أَرْوِي عَنِ الْعَالِمِ G أَنَّهُ قَالَ طُوبَى لِمَنْ كَانَ صَمْتُهُ فِكْراً وَ نَظَرُهُ عَبَراً وَ وَسِعَهُ بَيْتُهُ وَ بَكَى عَلَى خَطِيئَتِهِ وَ سَلِمَ النَّاسُ مِنْ لِسَانِهِ وَ يَدِهِ. وَ أَرْوِي فِكْرُ سَاعَةٍ خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ. (امام علی بن موسی الرضا G، الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا G، ص. 378 (باب النيات و إن نية المؤمن خير من عمله لأنه ينوي خيرا من عمله))
[2] همان؛ إبن بابویه، علل الشرائع، ج. 2، ص. 524 (باختلاف في الفاظه).
[3] همان.
[4]امام جعفر بن محمد F، مصباح الشريعة، ص. 53.
[5]امام علی بن موسی الرضا F، الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا G، ص. 379.
[6] درس 6 فقه الروابط از سلسله‌ی فقه الاداره، 23 شهر ربیع الاول 1447.