فقه القیادة 133
- 7 اردیبهشت, 1404
- آیت الله سید صمصام الدین قوامی
متن درس
يك شنبه 7/2/1404- 28شوال 1446-27آوریل 2025-درس 133فقه رهبری سازمانی – شرائط و موانع – وَ الصَّمْتُ وَ ضِدَّهُ الْهَذَرَ- مدیریت گفتار سازمانی
مساله124: مدیران در مقام ادای وظیفه رهبری سازمانی مکلفند گفتار سازمانی خود را به گونه ای مدیریت کنند که از مطالب زائد و بی فائده تهی باشد .
شرح مساله:صمت به معنای سکوت وضد آن هذر به معنای زیاده گویی ناشی از حب کلام است که از جنود جهل است و البته دم فروبستن و کلام نگفتن هم به شکل مطلق از جنود جهل است پس سکوتی که از جنود عقل است در حقیقت یعنی به قدر ضرورت سخن گفتن والا مدیران با کلمات خودشان مدیریت میکنند مثل خداوند که متکلم است لقوله تعالی :” کلم الله موسی تکلیما”[1] و چه بسا علم کلام هم براین سوال استوار شده بین متکلمین که ایا کلام خدا قدیم است یا حادث و…. لذا خداوند کلمه دارد که یک مصداق آن گفتار است قول است :” قال ربکم ادعونی استجب لکم و…” بدون قول و کلام نمیتوان مدیریت کردو البته قول و کلام را هم باید مدیریت کرد[2] تا از زیاده گویی ولغو پرهیز شود لقوله تعالی :” قد افلح المومنون الذین هم عن الغو هم معرضون ” [3]یک مصداق لغو گفتار بیهوده و زائد است لذا صمت یعنی مدیریت زبان و مدیریت گفتار که محصول آن فصاحت و بلاغت است که یعنی خوب حرف زدن و حرف خوب زدن .در اخبار هم هست که زیاده گویی هیبت را زائل میکند [4] قول باید قول فصل باشد و هزل نباشد لاطلاق قوله تعالی :” انه لقول فصل وماهو بالهزل” [5]قول فصل یعنی کلام فصل بندی شده و مرتب و قابل فهم و تفهیم و تفهم دارای فاصله یعنی هر مراد از مراد جدید جدا و قاطع است و کلام آخر است فصل الخطاب است وبه فصل خصومت می انجامد حکیمانه است و ضد آن یعنی هزل نیست که کلامی غیر جدی و بی هدف وآشفته و بی معنای روشن است حرف زدن را باید از خدا یاد گرفت که اجسن الحدیث است و ابلغ الموعظه لقوله تعالی :” و من اصدق من الله حدیثا ” [6] تحدث و حدیث یعنی گفتن نکات نو که زیبا تر از حدیث خداوند نیست لذا در قرآن کریم هزل و لغوی و جود ندارد و روی قاعده تخلقوا باخلاق الله باید در سخن گفتن هم نخلق از خدا کرد که خالق کلام است و معصومین هم قرآن ناطق هستند و قرآن صامت را به تنهایی حجت نمیدانند میگویند ما باید مبین و مفسر آن باشیم و آن را استنطاق کنیم خلاصه این که با سکوت مطلق تدابیر جهان و اداره نظامات و منظمات میسور نیست وسکوت مطلق از جنود قطعی جهل و طیره عقل است لذا از باب :” تعرف الاشیاء باضداد ها ” صمت را و صامتیت را باید از هذر شناخت که هذیان گویی وبی حساب گویی و ناسنجیده گویی است فهمید . صمت یعنی هذر ناگویی . [7]
نتیجه : اینکه مدیران بدون تکلم نمیتوانند رهبری خود را انجام دهند همان طور که یک نوع جهاد با لسان است که برنده تر از شمشیر وسنان است ولی کلام هم باید مدیریت شود این مدیریت را صمت مینامیم که پرهیز از لغو وهزل و هذر و مزاح بیش از حد است . که باعث کاهش اعتماد و کاهش انگیزش اطرافیان و پیروان مدیر است .
تفقه : عقل در صمت مزایایی محتمله را ادراک میکند لذا حکم به الزام صمت میکند به جهت وصول و حصول آن مزایا و منافع و شرع هم صریحا با آن موافقت میکند لقوله ع :” اذا تم العقل نفص الکلام” نقص کلام یعنی تصفیه آن از زوائد ولغویات هزلیات . و در جهت ضد، عقل مضار و آسیبهای زیادی در تدبیر نفس وسازمان در فضول کلام و زیاده گویی و حرافی و لفاظی ادراک میکند به طور کلی پس حکم به الزام در دفع آ نها میکند وشرع هم به این الزام حکم میکند . لقوله تعالی :” فاجتنبوا قول الزور “[8] و هذر از قول زور است که لازم الاجتناب است و حرام . قباحت عقلی و حرمت شرعی دارد این قول زور .
فتحصل : مدیران در مقام ادای وظیفه رهبری سازمانی ملزم به مدیریت گفتار خود هستند واین که گفتار سازمانی خود را به گونه ای مدیریت کنند که از مطالب زائد و بی فائده تهی باشد .
[1] النساء : 164 وَ رُسُلاً قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلاً لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ وَ كَلَّمَ اللَّهُ مُوسى تَكْليماً
[2]وسائل الشیعة ، ج 12 ، ص ـ 193 192 ، باب 119 از ابواب احکام العشرة ، ح 15). : و ما خلق الله ـ عز و جل ـ شیئا احسن من الکلام و لا اقبح منه ، الکلام ابیضت الوجوه ، و بالکلام اسودت الوجوه . و اعلم ان الکلام فى وثاقک ما لم تتکلم به ، فاذا تکلمت به صرت فى وثاقه ، فاخزن لسانک کما تخزن ذهبک و ورقک ، فان اللسان کلب عقور ، فان انت خلیته عقر ، و رب کلمة سلبت نعمة ، من سیب عذاره قاده الى کل کریهة و فضیحة ، ثم لم یخلص من دهره الا على مقت من الله و ذم الناس
در وصایاى آن جناب به فرزندش محمد بن حنیفه است که : خلق نکرده خداوند ـ عز و جل ـ چیزى را نیکوتر از کلام ، و نه چیزى را زشت تر از کلام . به واسطه کلام سفید شود روها ، و به واسطه کلام سیاه شود روها. بدان که کلام در بند تو است تا سخن نگفتى ؛ و چون تکلم کردى ، تو در بند او مى روى . پس حفظ و مستور کن زبان خود را ، چنانچه حفظ مى کنى طلا و پول خود را. همانا زبان ، سگ عقور است ؛ اگر او را رها کنى ، زخم مى زند. چه بسا کلمه (اى) که سلب نعمت کند! و کسى که لجام خود را رها کند مى کشاند او را به سوى هر کراهت و فضیحتى . پس ، از آن خلاصى ندارد در روزگار مگر با غضب خدا و ملامت مردم
[3] المؤمنون : 3 وَ الَّذينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ
[4] نهج البلاغة ، ص 502 ، کلمات قصار ، رقم 182
” من کثر کلامه کثر خطاؤ ه ، و من کثر خطاؤ ه قل حیاؤ ه ، و ن قل حیاؤ ه قل ورعه ، و من قل ورعه مات قلبه ، و من مات قلبه دخل النار) کسى که کلامش زیاد شد ، خطائش زیاد شود. و کسى که خطائش زیاد شد ، حیائش کم مى شود. و کسى که حیائش کم شد ، ورعش کم مى شود. و کسى که ورعش کم شد ، قلبش مى میرد. و کسى که قلبش مرد ، داخل آتش مى شود.
[5] الطارق : 14 وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ الطارق : 13 إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ
ترجمه تفسير مجمع البيان ج27 13(إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ) اين جواب قسم است، يعنى البته قرآن بين حق و باطل را جدا ميكند بواسطه بيان كردن هر يك از آن دو، و از حضرت صادق عليه السلام هم همين روايت شده است.و بعضى گفتهاند: يعنى وعده بروز بعث و قيامت و زنده شدن بعد از مرگ قول فصل و گفته قطعى است كه خلاف و شكّى در آن نيست.(وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ) يعنى آن جدّى است و شوخى نيست، و بگفته بعضى يعنى قرآن براى بازى نازل نشده است
[6] النساء : 122 وَ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها أَبَداً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قيلاً
النساء : 87 اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فيهِ وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَديثاً
يوسف : 3 نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَيْنا إِلَيْكَ هذَا الْقُرْآنَ وَ إِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلينَ
الفرقان : 33 وَ لا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلاَّ جِئْناكَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسيراً
البقرة : 59 فَبَدَّلَ الَّذينَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَيْرَ الَّذي قيلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنا عَلَى الَّذينَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ
البقرة : 235 وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فيما عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّساءِ أَوْ أَكْنَنْتُمْ في أَنْفُسِكُمْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَ لكِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلاَّ أَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاً وَ لا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكاحِ حَتَّى يَبْلُغَ الْكِتابُ أَجَلَهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما في أَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَليمٌ
النساء : 5 وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَكُمُ الَّتي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِياماً وَ ارْزُقُوهُمْ فيها وَ اكْسُوهُمْ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً
النساء : 8 وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكينُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً
النساء : 9 وَ لْيَخْشَ الَّذينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْيَقُولُوا قَوْلاً سَديداً
النساء : 63 أُولئِكَ الَّذينَ يَعْلَمُ اللَّهُ ما في قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ في أَنْفُسِهِمْ قَوْلاً بَليغاً
الأعراف : 162 فَبَدَّلَ الَّذينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذي قيلَ لَهُمْ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما كانُوا يَظْلِمُونَ
الإسراء : 23 وَ قَضى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَريماً
الإسراء : 28 وَ إِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ تَرْجُوها فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَيْسُوراً
الإسراء : 40 أَ فَأَصْفاكُمْ رَبُّكُمْ بِالْبَنينَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِكَةِ إِناثاً إِنَّكُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلاً عَظيماً
الكهف : 93 حَتَّى إِذا بَلَغَ بَيْنَ السَّدَّيْنِ وَجَدَ مِنْ دُونِهِما قَوْماً لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلاً
طه : 44 فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشى
طه : 89 أَ فَلا يَرَوْنَ أَلاَّ يَرْجِعُ إِلَيْهِمْ قَوْلاً وَ لا يَمْلِكُ لَهُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً
طه : 109 يَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِيَ لَهُ قَوْلاً
الأحزاب : 32 يا نِساءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذي في قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً
الأحزاب : 70 يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَديداً
يس : 58 سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحيمٍ
فصلت : 33 وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَى اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّني مِنَ الْمُسْلِمينَ
المزمل : 5 إِنَّا سَنُلْقي عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقيلاً
[7] لسان العرب ، ج 15 ، ص 65:هذر ـ فتحتین عبارت از هذیان است و تکلم به چیزهاى بى معنى لاطئل است .
اقرب الموارد ، شرتوتى ، ج 1 ، ص 660 صمت عبارت از سکوت است.
(وسائل الشیعة ، ج 12 ، ص ـ 193 192 ، باب 119 از ابواب احکام العشرة ، ح 15).
[8] الحج : 30 ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ حُرُماتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ أُحِلَّتْ لَكُمُ الْأَنْعامُ إِلاَّ ما يُتْلى عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ
الفرقان : 72 وَ الَّذينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً