فقه القیادة 120

موضوعات مطروحه در این درس:

متن درس

4شنبه 13/1/1404-3شوال 1446-2آوریل 2025-درس 120فقه رهبری سازمانی – موانع وشرائط اثرگذاری رهبری-مکاشفه و مدارا[1]

مساله110: مدیران در مقام ادای نقش رهبری سازمانی برای عبور از بحران های رفتاری ملزم به مدارا با کارکنان موافق و موافق خود هستند تا از دامنه عداوت و مخالفت کاسته شود. و باید در این امر از خدا که خود اهل مداراست کمک بخواهند .و البته مدارا همه جا مفید نیست

شرح مساله: معلوم شد که مدارا شرط لازم التحصیل برای صحت فریضه رهبری سازمانی است .لقوله ص :” امرت لمداراة الناس” و حکم عقل به لزوم جذب منافع فراوان مدارا با مخالفان برای مصونیت از شر آنان .مدیریت دشمنی ها را بامدارا باید انجام دهیم تا در نتیجه مخالف به موافق بدل شود یا لااقل شرش کم شود و مانع تفکر و فراغ بال و بهبود و اصلاح اوضاع نشود و با مکاشفه و اظهار دشمنی، دشمنی بیشتر و شرارت های آن افزون میشود و زندگی سازمانی را مختل میکند درگیری می آورد و دادگاه و پاسگاه را پیش می اورد لفاظی و بدگویی را جلو می اندازد و مانع بهبود مستمر سازمانی میشود . اخبار مدارا را و آثار و اهداف آن راهم در این نوبت به تفقه میگذاریم .

نساخته‏اى، اكنون كه به كرم خود با من مدارا ورزيده‏اى و به مؤاخذت من نشتابيده‏اى، اكنون كه از فضل و احسان خويش مرا به بردبارى نواخته‏اى و نعمت خود بر من ديگرگون نساخته‏اى و زلال احسان خود تيره نكرده‏اى، پس بر اين زاريهاى دراز من رحمت آور و بر شدت مسكنتم ببخشاى و بر نابسامانيم ترحم فرماى[2]

خداوند هم با بندگان خود اعم از مدیران و کارمندان مدارا کننده است

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: مُدَارَاةُ النَّاسِ نِصْفُ الْإِيمَانِ،[3]
مدارا نباشد نصف ایمان از دست رفته است
سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ يَقُولُ: «إِنَّ قَوْماً مِنَ النَّاسِ قَلَّتْ مُدَارَاتُهُمْ‏ لِلنَّاسِ، فَأُنِفُوا[4]منْ قُرَيْشٍ، وَ ايْمُ اللَّهِ مَا كَانَ بِأَحْسَابِهِمْ بَأْسٌ، وَ إِنَّ قَوْماً مِنْ غَيْرِ قُرَيْشٍ حَسُنَتْ مُدَارَاتُهُمْ‏، فَأُلْحِقُوا بِالْبَيْتِ الرَّفِيعِ». قَالَ: ثُمَّ قَالَ: «مَنْ كَفَّ يَدَهُ عَنِ النَّاسِ، فَإِنَّمَا يَكُفُّ عَنْهُمْ يَداً وَاحِدَةً، وَ يَكُفُّونَ عَنْهُ أَيْدِيَ كَثِيرَةً».[5] مدارا دوست و حامی و کافی را زیاد و دشمن را میکاهد بخلاف عدم مدارا
تا چند با شما (براى حاضر نشدن براى جهاد در راه خدا) مماشات كنم، چنانكه با شترهاى جوانى كه سنگينى بار كوهان آنها را كوبيده مماشاة كنند (شما هم چون بهائم بى خرديد به اين جهت شكيبائى نداشته زير بار سختيهاى جنگ نرفته از دشمن جلوگيرى نمى‏نمائيد) و چنانكه با جامه‏هاى كهنه كه پى در پى دريده شده هر بار كه از سمتى بدوزند از طرف ديگر پاره مى‏گردد، مداراة مى‏نمايند (شما را از هر جانبى گرد آورده براى جنگ آماده مى‏نمايم پراكنده مى‏گرديد)[6] مدارا یعنی ب اوضاع سخت و هرج و مرج بحران را مدیریت کردن وباآن ساختن
و بزودى اين امر را بمداراة اصلاح كنم مادامى كه مداراى با آن ممكن باشد، و هرگاه چاره‏اى نيابم (مداراة كردن سود نبخشد) پس آخرين دواء داغ است (با كسانيكه بيعت را شكسته‏اند مى‏جنگم. جمله اخر الدّواء الكىّ مثلى است مشهور در جائى بكار برند كه بآخرين تدبير اقدام شود).[7] مدارا هم حدو حدودی دارد نشد باید داغ کرد مخالف وسرکش را
جدا شو تا از ايشان نباشى، بد خوراكى است حرام، و ستم بر ناتوان زشتترين ستمست، جائيكه مداراة و هموارى سختگيرى و درشتى باشد سختگيرى و درشتى مداراة و هموارى است (آنجا كه نرمى سود ندهد درشتى پسنديده است، و آنجا كه عقل بكار نايد ديوانگى در آن شايد) بسا دارو درد و درد دارو گردد (گاهى مصلحت شخص در درويشى و بيمارى است نه توانگرى و تندرستى) و بسا پند دهد كسيكه نبايد پند دهد و پند خواسته شده خيانت كند (بسا دشمن خردمند و دور انديش يا نادان به سود و زيانت ترا پند دهد، و دوستت خيانت كرده راه نيكوئى را بتو ننمايد) 51[8] گاهی مدارا به سخت گیری است
خداوندا، آواز مرا در پيشگاه ايشان پست گردان و سخنم را خوشايندشان نماى و با ايشان نرمخوييم ده و دل من بر ايشان مهربان ساز و چنان كن كه با آنان به مدارا رفتار كنم و بر آنان مشفق باشم.[9] برای مدارا به دوستان هم باید از خدا کمک خواست.
دشمن را مى‏بندم (مرز را به گوشتى كه نزديك گلوى شخص است و آنرا زبانك مى‏نامند تشبيه فرموده كه چون گرفته شود نفس قطع گردد) پس در كارى كه ترا اندوهناك سازد از خدا يارى بجو، و (با رعيّت در كارها) سختى و درشتى را با مقدارى نرمى و هموارى بياميز (تا اگر خواستى به آسانى دلش را بدست آورى بتوانى) و مداراة و مهربانى كن هنگاميكه مداراة شايسته‏تر باشد، و بسختى و درشتى بپرداز آنگاه كه از تو جز سختگيرى پيش نمى‏رود،[10] مدارا همیشگی نیست اقتضایی است گاهی هم خشونت و سخت گیری لازم است.
لَمْ تَكُنْ أَنَاتُكَ عَجْزاً، وَ لَا إِمْهَالُكَ وَهْناً، وَ لَا إِمْسَاكُكَ غَفْلَةً، وَ لَا انْتِظَارُكَ مُدَارَاةً، بَلْ لِتَكُونَ حُجَّتُكَ أَبْلَغَ، وَ كَرَمُكَ أَكْمَلَ، وَ إِحْسَانُكَ أَوْفَى، وَ نِعْمَتُكَ أَتَمَّ، كُلُّ ذَلِكَ كَانَ وَ لَمْ تَزَلْ، وَ هُوَ كَائِنٌ وَ لَا تَزَالُ.[11] مدارای خدا با مردم برای اتمام حجت است (در مدیران هم همینطور میتواند باشد )
قَالَ الصَّادِقُ ع‏ الْعَاقِلُ مَنْ كَانَ ذَلُولًا عِنْدَ إِجَابَةِ الْحَقِّ مُنْصِفاً بِقَوْلِهِ جَمُوحاً عِنْدَ الْبَاطِلِ خَصِيماً بِقَوْلِهِ يَتْرُكُ دُنْيَاهُ وَ لَا يَتْرُكُ دِينَهُ وَ دَلِيلُ الْعَاقِلِ شَيْئَانِ صِدْقُ الْقَوْلِ وَ صَوَابُ الْفِعْلِ وَ الْعَاقِلُ لَا يُحَدِّثُ بِمَا يُنْكِرُهُ الْعُقُولُ وَ لَا يَتَعَرَّضُ لِلتُّهَمَةِ وَ لَا يَدَعُ مُدَارَاةَ مَنِ ابْتُلِيَ بِهِ وَ يَكُونُ الْعِلْمُ دَلِيلَهُ فِي أَعْمَالِهِ وَ الْحِلْمُ رَفِيقَهُ فِي أَحْوَالِهِ وَ الْمَعْرِفَةُ يَقِينَهُ فِي مَذَاهِبِهِ[12] هیچ گاه بی نیاز از مدارا در مدیریت ورهبری نیستیم.
وَ نَرْوِي‏ أَنَّ الْمُؤْمِنَ أَخَذَ عَنِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ الْكِتْمَانَ وَ عَنْ نَبِيِّهِ ص مُدَارَاةَ النَّاسِ وَ عَنِ الْعَالِمِ ع الصَّبْرَ فِي الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ.[13] مدارا سیره نبوی است در رهبری که مدیران مومن نیز مداراگر باید باشند.
وَ قِيلَ لَهُ خَلَوْتَ بِالْعَقِيقِ وَ تُعْجِبُكَ الْوَحْدَةُ فَقَالَ ع لَوْ ذُقْتَ حَلَاوَةَ الْوَحْدَةِ لَاسْتَوْحَشْتَ مِنْ نَفْسِكَ ثُمَّ قَالَ ع أَقَلُّ مَا يَجِدُ الْعَبْدُ فِي الْوَحْدَةِ أَمْنُ مُدَارَاةِ النَّاسِ.[14] تنهایی و اعتزال مصونیت از مدارا با مردم است یعنی چاره ای جز مدارا در رفتار جمعی و سازمانی نیست.
اعْلَمْ أَنَّ رَأْسَ الْعَقْلِ بَعْدَ الْإِيمَانِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُدَارَاةُ النَّاسِ وَ لَا خَيْرَ فِيمَنْ لَا يُعَاشِرُ بِالْمَعْرُوفِ مَنْ لَا بُدَّ مِنْ مُعَاشَرَتِهِ حَتَّى يَجْعَلَ اللَّهُ إِلَى الْخَلَاصِ مِنْهُ سَبِيلًا فَإِنِّي وَجَدْتُ جَمِيعَ مَا يَتَعَايَشُ بِهِ النَّاسُ وَ بِهِ يَتَعَاشَرُونَ مِلْ‏ءَ مِكْيَالٍ ثُلُثَاهُ اسْتِحْسَانٌ وَ ثُلُثُهُ تَغَافُلٌ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ شَيْئاً أَحْسَنَ مِنَ الْكَلَامِ وَ لَا أَقْبَحَ مِنْهُ بِالْكَلَامِ[15] مدارا اکری کاملا معقول است.
وَ أَعْقَلُ النَّاسِ أَشَدُّهُمْ مُدَارَاةً لِلنَّاسِ[16] مدارا علامت اعقلیت مدیران است .
التَّجَرُّعُ لِلْغُصَّةِ وَ مُدَاهَنَةُ الْأَعْدَاءِ وَ مُدَارَاةُ الْأَصْدِقَاءِ[17] مدارا شامل دوستان و موافقان هم میشوئ نه فقط مخالفان.
فَقَدْ جَمَعَنَا الِاسْمُ وَ لَمْ يَجْمَعْنَا الْمَعْنَى وَ أَمَّا الْبَاطِنُ فَلَيْسَ عَلَى مَعْنَى الِاسْتِبْطَانِ لِلْأَشْيَاءِ بِأَنْ يَغُورَ فِيهَا وَ لَكِنْ ذَلِكَ مِنْهُ عَلَى اسْتِبْطَانِهِ لِلْأَشْيَاءِ عِلْماً وَ حِفْظاً وَ تَدْبِيراً كَقَوْلِ الْقَائِلِ أَبْطَنْتُهُ يَعْنِي خَبَّرْتُهُ وَ عَلِمْتُ مَكْتُومَ سِرِّهِ وَ الْبَاطِنُ مِنَّا بِمَعْنَى الْغَائِرِ فِي الشَّيْ‏ءِ الْمُسْتَتِرِ بِهِ فَقَدْ جَمَعَنَا الِاسْمُ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ أَمَّا الْقَاهِرُ فَإِنَّهُ لَيْسَ عَلَى مَعْنَى عِلَاجٍ وَ نَصْبٍ وَ احْتِيَالٍ وَ مُدَارَاةٍ وَ مَكْرٍ كَمَا يَقْهَرُ الْعِبَادُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَالْمَقْهُورُ مِنْهُمْ يَعُودُ قَاهِراً وَ الْقَاهِرُ يَعُودُ مَقْهُوراً وَ لَكِنْ ذَلِكَ مِنَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى أَنَّ جَمِيعَ مَا خَلَقَ مُلْتَبِسٌ بِهِ الذُّلُّ لِفَاعِلِهِ وَ قِلَّةُ الِامْتِنَاعِ لِمَا أَرَادَ بِهِ لَمْ يَخْرُجْ مِنْهُ طَرْفَةَ عَيْنٍ غَيْرَ أَنَّهُ‏ يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ‏ وَ الْقَاهِرُ مِنَّا عَلَى مَا ذَكَرْتُهُ وَ وَصَفْتُ فَقَدْ جَمَعَنَا الِاسْمُ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ هَكَذَا جَمِيعُ الْأَسْمَاءِ وَ إِنْ كُنَّا لَمْ نُسَمِّهَا كُلَّهَا فَقَدْ يُكْتَفَى لِلِاعْتِبَارِ بِمَا أَلْقَيْنَا إِلَيْكَ وَ اللَّهُ عَوْنُنَا وَ عَوْنُكَ فِي إِرْشَادِنَا وَ تَوْفِيقِنَا.[18] مدارا یک تاکتیک برای عبور از یک مرحله بحرانی و حساس است.
وَ قَالَ ع‏ لَيْسَ الْحَكِيمُ مَنْ لَمْ يُدَارِ مَنْ لَا يَجِدُ بُدّاً مِنْ مُدَارَاتِهِ‏.[19] مدارا از حکمت است و گاهی اوجب امور در رفتار سازمانی است
عَلِيُّ بْنُ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ يَحْيَى ابْنِ أُمِّ الطَّوِيلِ قَالَ: خَطَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع النَّاسَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ لَا يَسْتَغْنِي الرَّجُلُ وَ إِنْ كَانَ ذَا مَالٍ وَ وَلَدٍ عَنْ عَشِيرَتِهِ وَ عَنْ مُدَارَاتِهِمْ‏ وَ كَرَامَتِهِمْ وَ دِفَاعِهِمْ عَنْهُ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَلْسِنَتِهِمْ هُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ حِيَاطَةً لَهُ مِنْ وَرَائِهِ وَ الْمُهِمُّ لِشُئُونِهِ وَ أَعْظَمُهُمْ عَلَيْهِ حُنُوّاً [حَسْرَةً] إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ أَوْ نَزَلَ بِهِ يَوْماً بَعْضُ مَكَارِهِ الْأُمُورِ وَ مَنْ يَقْبِضْ يَدَهُ عَنْ عَشِيرَتِهِ فَإِنَّمَا يَقْبِضُ عَنْهُمْ يَداً وَاحِدَةً وَ تُقْبَضُ عَنْهُ مِنْهُمْ أَيْدِي كَثِيرَةٍ وَ مَنْ مَحَضَ عَشِيرَتَهُ صِدْقَ الْمَوَدَّةِ وَ بَسَطَ عَلَيْهِمْ يَدَهُ بِالْمَعْرُوفِ إِذَا وَجَدَهُ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ أَخْلَفَ اللَّهُ لَهُ مَا أَنْفَقَ فِي دُنْيَاهُ وَ ضَاعَفَ لَهُ الْأَجْرَ فِي آخِرَتِهِ وَ إِخْوَانُ الصِّدْقِ فِي النَّاسِ خَيْرٌ مِنَ الْمَالِ يَأْكُلُهُ وَ يُوَرِّثُهُ لَا يَزْدَادَنَّ أَحَدُكُمْ فِي أَخِيهِ زُهْداً وَ لَا يَجْعَلُ مِنْهُ بَدِيلًا إِذَا لَمْ يَرَ مِنْهُ مَرْفَقاً أَوْ يَكُونُ مَقْفُوراً مِنَ الْمَالِ لَا يَغْفُلَنَّ [يَعْزِلَنَ‏] أَحَدُكُمْ مِنَ الْقَرَابَةِ يَرَى بِهِ الْخَصَاصَةَ أَنْ يَسُدَّهَا مِمَّا لَا يَضُرُّهُ إِنْ أَنْفَقَهُ وَ لَا يَنْفَعُهُ إِنْ أَمْسَكَهُ.[20]24 مدیران در اوج قدرت و ثروت وداشتان یاران فراوان باز بی نیاز از مدارا نیستند.
1 قَالَ الْإِمَامُ ع‏ إِنَّ مُدَارَاةَ أَعْدَاءِ اللَّهِ- مِنْ أَفْضَلِ صَدَقَةِ الْمَرْءِ عَلَى نَفْسِهِ وَ إِخْوَانِهِ.[21] مدارا صدقه و رفع بلا است و عمدتا صدقه واجبه .

نتیجه تا به حال :

خداوند هم با بندگان خود اعم از مدیران و کارمندان مدارا کننده است
مدارا نباشد نصف ایمان از دست رفته است
مدارا دوست و حامی و کافی را زیاد و دشمن را میکاهد بخلاف عدم مدارا
مدارا یعنی اوضاع سخت و هرج و مرج بحران را مدیریت کردن وباآن ساختن
مدارا هم حدو حدودی دارد نشد باید داغ کرد مخالف وسرکش را
گاهی مدارا به سخت گیری است
برای مدارا به دوستان هم باید از خدا کمک خواست
مدارا همیشگی نیست اقتضایی است گاهی هم خشونت و سخت گیری لازم است.
مدارای خدا با مردم برای اتمام حجت است (در مدیران هم همینطور میتواند باشد )
هیچ گاه بی نیاز از مدارا در مدیریت ورهبری نیستی
مدارا سیره نبوی است در رهبری که مدیران مومن نیز مداراگر باید باشند
تنهایی و اعتزال مصونیت از مدارا با مردم است یعنی چاره ای جز مدارا در رفتار جمعی و سازمانی نیست
مدارا امری کاملا معقول است.
[22] مدارا علامت اعقلیت مدیران است .
مدارا شامل دوستان و موافقان هم میشوئ نه فقط مخالفان.
مدارا یک تاکتیک برای عبور از یک مرحله بحرانی و حساس است.
مدارا از حکمت است و گاهی اوجب امور در رفتار سازمانی است
مدیران در اوج قدرت و ثروت وداشتان یاران فراوان باز بی نیاز از مدارا نیستند
مدارا صدقه و رفع بلا است و عمدتا صدقه واجبه .

جمع بندی: مدارا به عنوان امری واجب و لازم در مدیریت ورهبری با موافقان و مخالفان است گاهی به خشونت و گاه به لینت است یک تاکتیک برای عبور از بحران است گاهی کارساز نیست نیاز به داغ کردن است امری کاملا عقلانی ،حکیمانه و نیمی از ایمان و سیره نبوی است مدیر راهور بی مدارا از جاده و جنود عقل و ایمان بدور است . حتی در اوج اقتدار و داشتن یاران و امکانات فراوان باز هم نیاز به رفتار سازمانی توام با مدارا احساس میشود مثل صدقه است که رافع بلاست بلانی دشمنی وشرار ت را رفع میکند زندگی مدنی جمعی وسازمانی توام با مدارا است . نوعی اتمام حجت است بدون کمک از خدا میسور نیست دشمن و دشمنی را میکاهد و دوست را زیاد میکند

با این موقعیت و مزایا ی بیشمار امری است که عقل برای جذب این منافع به آن الزام میکند شرع هم همین طور . بدون مدارا امکان رهبری صحیح و کامل وجود ندارد .

فتحصل : مدیران در مقام ادای نقش رهبری سازمانی برای عبور از بحران های رفتاری ملزم به مدارا با کارکنان موافق و موافق خود هستند تا از دامنه عداوت و مخالفت کاسته شود. و باید در این امر از خدا که خود اهل مداراست کمک بخواهند .و البته مدارا همه جا مفید نیست

برای مطالعه

244 وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ ع: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ إِنَّ الْأَنْبِيَاءَ إِنَّمَا فَضَّلَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى خَلْقِهِ أَجْمَعِينَ- لِشِدَّةِ مُدَارَاتِهِمْ‏ لِأَعْدَاءِ دِينِ اللَّهِ، وَ حُسْنِ تَقِيَّتِهِمْ لِأَجْلِ إِخْوَانِهِمْ فِي اللَّهِ.[23]
قَالَ الزُّهْرِيُ‏ كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ع: مَا عَرَفْتُ لَهُ صَدِيقاً فِي السِّرِّ وَ لَا عَدُوّاً فِي الْعَلَانِيَةِ، لِأَنَّهُ لَا أَحَدٌ يَعْرِفُهُ بِفَضَائِلِهِ الْبَاهِرَةِ- إِلَّا وَ لَا يَجِدُ بُدّاً مِنْ تَعْظِيمِهِ مِنْ شِدَّةِ مُدَارَاتِهِ‏ وَ حُسْنِ مُعَاشَرَتِهِ إِيَّاهُ، وَ أَخْذِهِ مِنَ التَّقِيَّةِ بِأَحْسَنِهَا وَ أَجْمَلِهَا.[24]
(2). أقول: انظر من أوّل البحث إلى آخره حول مداراة النّواصب، تجد:[25]
– عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ مُدَارَاةُ النَّاسِ نِصْفُ الْإِيمَانِ وَ الرِّفْقُ بِهِمْ نِصْفُ الْعَيْشِ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع خَالِطُوا الْأَبْرَارَ سِرّاً وَ خَالِطُوا الْفُجَّارَ جِهَاراً وَ لَا تَمِيلُوا عَلَيْهِمْ فَيَظْلِمُوكُمْ فَإِنَّهُ سَيَأْتِي عَلَيْكُمْ زَمَانٌ لَا يَنْجُو فِيهِ مِنْ ذَوِي الدِّينِ إِلَّا مَنْ ظَنُّوا أَنَّهُ أَبْلَهُ وَ صَبَّرَ نَفْسَهُ عَلَى أَنْ يُقَالَ [لَهُ‏] إِنَّهُ أَبْلَهُ لَا عَقْلَ لَهُ.[26]
وَ أَمَّا الْقَاهِرُ، فَلَيْسَ عَلى‏ مَعْنى‏ عِلَاجٍ وَ نَصَبٍ وَ احْتِيَالٍ وَ مُدَارَاةٍ وَ مَكْرٍ، كَمَا يَقْهَرُ الْعِبَادُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً، وَ الْمَقْهُورُ مِنْهُمْ يَعُودُ قَاهِراً، وَ الْقَاهِرُ يَعُودُ مَقْهُوراً، وَ لكِنْ ذلِكَ‏[27]
با آنان كه تو را عصيان كنند، با بردبارى روياروى شوى و آنان را كه آهنگ ستم بر خود كنند، مهلت دهى. آرى اى پروردگار من، مهلتشان دهى و با آنان مدارا كنى، باشد كه به سوى تو باز گردند، و چاره كارشان به توبه سپارى، تا آن كه بايد هلاك شود به خلاف رضاى تو در مهلكه نيفتد و آن كه از نعمت تو مست غرور شده و طريق شقاوت در پيش گرفته بدبخت نگردد، مگر آنگه كه ديگرش عذر نماند و حجت بر او تمام شود. همه اين‏ها از روى كرم و عفو توست اى خداى بخشنده و سودى است كه از عطوفت تو حاصل گردد، اى خداى بردبار.[28]
به «ليث» كه مردم آن را «شيرمگس» مى‏گويند بنگر كه چگونه در كسب روزى و معاش، نيروى فريبندگى مدارا به او داده شده است؟[29]
بنگر كه چه مى‏كند. اگر كرد و به آنچه مى‏پندارد رسيد و توانست آن اوباش را پراكنده كند كارى است در خور و نيكو. و اگر كار به دشمنى و عصيان كشيد با همان گروه كه فرمانبردار تو هستند بر آن گروه كه به خلاف تو برخاسته‏اند بتاز. اگر پيروزى نصيب تو گردد، همان است كه چشم آن دارم و اگر نه، با آنان مدارا كن و در كار درنگ كن ولى چشم و گوش به آنان دار كه به زودى افواج سپاه مسلمانان در خواهند رسيد و خدا مفسدان ستمكار را نابود خواهد كرد و مؤمنان بر حق را يارى كند. و السلام.[30]
و پارسائى و ضد آن دنياپرستى؛ و خوشرفتارى و ضد آن بدرفتارى؛ پروا داشتن و ضد آن گستاخى؛ و فروتنى و ضد آن خودپسندى؛ و آرامى و ضد آن شتابزدگى؛ و خردمندى و ضد آن بيخردى؛ و خاموشى و ضد آن پرگوئى؛ و رام بودن و ضد آن گردنكشى؛ و تسليم حق شدن و ضد آن ترديد كردن؛ و شكيبائى و ضد آن بيتابى؛ و چشم‏پوشى و ضد آن انتقام‏جوئى؛ و بى‏نيازى و ضد آن نيازمندى؛ و بياد داشتن و ضد آن بى‏خبر بودن؛ و در خاطر نگه‏داشتن و ضد آن فراموشى؛ و مهرورزى و ضد آن دورى و كناره‏گيرى؛ و قناعت و ضد آن حرص و آز؛ و تشريك مساعى و ضد آن دريغ و خوددارى؛ و دوستى و ضد آن دشمنى؛ و پيمان دارى و ضد آن پيمان‏شكنى؛ و فرمانبرى و ضد آن نافرمانى؛ سرفرودى و ضد آن بلندى جستن؛ و سلامت و ضد آن مبتلا بودن؛ و دوستى و ضد آن تنفر و انزجار؛ و راستگوئى و ضد آن دروغگوئى؛ و حق و درستى و ضد آن باطل و نادرستى؛ و امانت و ضد آن خيانت؛ و پاكدلى و ضد آن ناپاكدلى؛ و چالاكى و ضد آن سستى؛ و زيركى و ضد آن كودنى؛ و شناسائى و ضد آن ناشناسائى؛ و مدارا و رازدارى و ضد آن راز فاش كردن؛ و يك روئى و ضد آن دغلى؛ و پرده‏پوشى و ضد آن فاش كردن؛ و نمازگزاردن و ضد آن تباه كردن نماز؛ و روزه گرفتن و ضد آن روزه خوردن؛ و جهاد كردن و ضد آن فرار از جهاد؛ و حج گزاردن و ضد آن پيمان حج شكستن و سخن نگهدارى و ضد آن سخن چينى؛ و نيكى بپدر و مادر و ضد آن نافرمانى پدر و مادر؛ و با حقيقت بودن و ضد آن رياكارى؛ و نيكى و شايستگى و ضد آن زشتى و ناشايستگى؛ و خودپوشى و ضد آن خود آرائى؛[31]
امير المؤمنين عليه السلام ميفرمود: اى دانشجو همانا دانش امتيازات بسيارى دارد (اگر بانسان كاملى تشبيه شود) سرش تواضع است، چشمش بى‏رشكى، گوشش فهميدن، زبانش راست گفتن حافظه‏اش كنجكاوى، دلش حسن نيت، خردش شناختن اشياء و امور، دستش رحمت، پايش ديدار علما همتش سلامت، حكمتش پرهيزكارى، قرارگاهش رستگارى، جلودارش عافيت، مركبش وفا، اسلحه‏اش نرم زبانى، شمشيرش رضا، كمانش مدارا، لشكرش گفتگوى با علماء، ثروتش ادب، پس اندازش دورى از گناه، توشه‏اش نيكى، آشاميدنيش سازگارى، رهبرش هدايت، رفيقش دوستى نيكان.[32]
شريف بودى، هيچ كس را در باره تو راه عيبجوئى نبود و هيچ گوينده‏ئى نسبت بتو راه خرده‏گيرى نداشت [و كسى از تو طمع حق پوشى نداشت‏] و براى هيچ كس نرمى و مجامله نداشتى، هر ناتوان و زبونى نزد تو توانا و عزيز بود تا حقش را برايش بستانى و هر تواناى عزيز، نزدت ناتوان و زبون بود تا حق را از او بستانى و در اين موضوع، خويش و بيگانه نزدت برابر بود، شأن و شخصيتت حق و راستى و مدارا بود. گفتارت حكمت و ثابت و فرمانت خويشتن دارى و دور انديشى و رأيت دانش و تصميم بود، نسبت بهر چه كردى.[33]
امام صادق عليه السّلام فرمود: مؤمن را سزاوار است كه داراى هشت خصلت باشد: 1- هنگام شدائد با وقار باشد، 2- هنگام بلا شكيبا باشد، 3- در فراوانى نعمت سپاسگزار باشد، 4- بآنچه خدا روزيش كرده قانع و خرسند باشد، 5- بدشمنانش ستم نكند، 6- بارش را بر دوستانش نيفكند [بخاطر دوستانش متحمل گناه نشود] 7- بدنش از او در رنج و مشقت باشد (از بسيارى عبادت و قضاء حوائج مردم) 8- مردم از ناحيه او در آسايش باشند، همانا علم دوست مؤمن است و بردبارى و زيرش و عقل امير سپاهش (يعنى اعضاء و جوارحش بفرمان عقلش رفتار كنند) و مدارا برادرش و احسان پدرش باشد.[34]
امام صادق عليه السّلام فرمود: ما دوست داريم كسى را كه عاقل، فهميده، فقيه، خويشتن دار، با مدارا، بردبار، راستگو، باوفا باشد، زيرا خداى عز و جل پيغمبران را بمكارم اخلاق اختصاص داد (يعنى خصال نكوهيده را از آنها دور ساخت) پس هر كه اين مكارم را داشته باشد، بايد خدا را سپاس‏[35]
سپس فرمود: در هر كارى صبر را از دست مده، زيرا خداى عز و جل محمد صلى اللَّه عليه و آله را مبعوث فرمود و او را امر بصبر و مدارا كرد و فرمود: «بر آنچه ميگويند صبر كن و از آنها ببر، بريدنى نيكو، مرا با تكذيب كنان نعمت دار واگذار- 11 سوره 73» و باز خداى تبارك و تعالى فرمود: «بدى را بآنچه نيكوتر است دفع كن، تا آنكه ميان تو و او دشمنى است، مانند دوستى مهربان شود، و اين خصلت را جز كسانى كه صبر كنند بر نخورند و جز بهره‏دار بزرگ درنيابد، 36 سوره 41».[36]
امام صادق عليه السّلام فرمود: فرو خوردن خشم از دشمن در زمان دولت و اقتدار آنها، تقيه و احتياطى است براى كسى كه دورانديشى كند، و بمعرض بلاى دنيا درنيايد، و مخاصمه نمودن و دشنام دادن دشمنان در زمان اقتدار آنها بدون مراعات تقيه، ترك دستور خداست، پس با مردم مدارا كنيد تا عمل شما نزد آنها بزرگ و فربه شود [از شما به نيكى ياد كنند] و با آنها دشمنى مكنيد كه بر گردن خود سوارشان كنيد و خوار و زبون گرديد.[37]
باب مدارا و سازگارى‏[38]
امام صادق عليه السّلام ميفرمود: جبرئيل عليه السّلام نزد پيغمبر صلى اللَّه عليه و آله آمد و عرضكرد: اى محمد پروردگارت سلام ميرساند و ميگويد: با مخلوقم مدارا كن.[39]
دعاشان كنم؟ فرمود: براى آنها دعا كن و از جانب آنها صدقه بده، و اگر زنده باشند و مذهب حق را نشناسند با آنها مدارا كن، زيرا رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود: خدا مرا برحمت فرستاده نه به بيمهرى و نافرمانى.[40]
و پوشيده نماند كه ناسازگارى تا آنجا نكوهيده و مذموم است كه نرمش و ملايمت ممكن باشد و كار بمسامحه در دين نكشد و گر نه ناپسند و مذموم نخواهد بود چنانچه امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: مدارا كن تا آنجا كه نرمش سزد، و بتندى رفتار كن آنجا كه ملايمت سود ندهد.[41]
مجلسى (ره) گويد: آنچه حضرت در آخر حديث فرمود: كه از بدترين بندگان خدا …» يا عذر است براى آنچه نخست فرمود، يا براى آنچه در پايان عمل كرد يا براى هر دوى آنها، و اين حديث دلالت بر جواز مدارا كردن با فاسق و جواز غيبت او دارد، و گويند آن مرد عيينة بن حصن فزارى يكى از سران شرور عرب بوده است.[42]
و نيز آن حضرت عليه السّلام فرمود: از خواندن سوره‏ إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها خسته نشويد زيرا هر كس در نمازهاى نافله خود آن سوره را بخواند هرگز خداى عز و جل او را بزمين لرزه گرفتار نكند و بدان نميرد و (نيز) ببرق زدن و آفتهاى ديگر دنيا دچار نگردد تا بميرد، و چون بميرد فرشته كريمى از جانب پروردگارش بر او فرود آيد و بالاى سرش بنشيند پس گويد: اى ملك الموت با دوست خدا مدارا كن (و جانش را بآسانى بگير) زيرا كه او بسيار مرا ياد ميكرد و اين سوره را ميخواند و آن سوره نيز بملك الموت مانند همين حرف را بگويد، و ملك الموت گويد: پروردگارم بمن فرمان داده كه گوش بفرمان و مطيع او باشم و جانش را نگيرم تا بدان دستور دهد، و چون خودش دستور داد آنگاه جانش را بگيرم، و پيوسته ملك الموت نزد او است تا خود او بگرفتن جانش دستور دهد، و چون پرده از برابر ديده‏اش بكنار رود منزلهاى خود را در بهشت ببيند، و جانش بآسانترين وجهى بيرون رود، سپس جان او را هفتاد هزار فرشته تا بهشت بدرقه كنند و شتابانه او را ببهشت رسانند.[43]
حضرت صادق عليه السلام فرمود: خوشرفتارى و مدارا كردن با مردم يك سوم خردمندى است.[44]
اى عايشه اگر فحش بصورتى مجسم ميشد هر آينه بد صورتى داشت، نرمش و مدارا بر هيچ چيز نهاده نشده جز اينكه آن چيز را آراسته است، و از هيچ چيز برداشته نشده جز اينكه آن را زشت ساخته عرضكرد: اى رسول خدا آيا نشنيدى كه اينها گفتند:[45]
سپاسگزارى و در مقابلش كفران و نمك نشناسى، چشم داشت و در مقابلش نوميد شدن، توكل به خدا و در مقابلش آز و حرص، نرم دلى و در مقابلش سخت دلى، مهر و در مقابلش كين، دانائى و در مقابلش نادانى، زيركى و در مقابلش كودنى، عفت و پارسائى و در مقابلش هتك و هرزگى، زهد و در مقابلش دنياپرستى، خوشخوئى و در مقابلش بدخوئى، بيم از حق و در مقابلش بى‏باكى، فروتنى و در مقابلش تكبر، آرامى و در مقابلش شتاب‏زدگى، بردبارى و در مقابلش سبكى و جلفى، كم گوئى و در مقابلش پرگوئى، پذيرفت و در مقابلش سركشى، باور كردن و در مقابلش شك و ترديد، شكيبائى و در مقابلش بيتابى، چشم پوشى و گذشت و در مقابلش انتقام و بازخواست، خوددارى و در مقابلش خود باختن و نيازمندى، تذكر و يادآورى و در مقابلش سهو بى‏التفاتى، حفظ و در مقابلش فراموشى، مهرورزى و در مقابلش بى‏علاقگى، قناعت و در مقابلش حرص، همراهى و در مقابلش دريغ، دوستى و در مقابلش دشمنى، وفادارى و در مقابلش پيمان‏شكنى، فرمان برى و در مقابلش نافرمانى، خود نگهداشتن و در مقابلش دست اندازى و گردن كشى، سلامت نفس و در مقابلش ماجراجوئى، محبت و در مقابلش بغض، راستى و در مقابلش دروغ زنى، درستى و در مقابلش بيهودگى، امانت و استوارى و در مقابلش خيانت و نادرستى، اخلاص در عمل و در مقابلش غرض رانى، شهامت و كار پردازى و در مقابلش كندفهمى و كند كارى، [بافهمى و در مقابلش نفهمى، معرفت و حق‏شناسى و در مقابلش انكار و حق نشناسى‏]، راز دارى و مدارا و در مقابلش سر فاش‏كردن و آشوبگرى، يك روئى و حفظ غيب و در مقابلش دوروئى و مكر، پرده پوشى و سر نگهدارى و در[46]
مى‏فرمود: اى طالب علم، به راستى علم را فضائل بسيار است (اگر مجسم شود)، تواضع سر او است، و بر كنارى از حسد چشم او، گوشش فهم است و زبانش راستى، حافظه‏اش بررسى است و دلش حسن نيت، و عقلش معرفت اشياء و امور، دست او مهرورزى است و پايش ديدار دانشمندان، همتش سلامت و حكمتش ورع، قرارگاهش نجات است و جلو كشش عافيت و مركبش وفاء و سلاحش نرمش سخن، تيغش رضا و كمانش مدارا و لشكرش گفتگوى با علماء و سرانجامش ادب و پس‏اندازش دورى از گناهان، توشه‏اش احسان است و شرابش سازگارى و رهنمايش هدايت و رفيقش دوستى با نيكان.[47]
قاهر- در وصف خدا اين معنى را ندارد كه در كار خود چاره‏جوئى و رنج برى و نقشه كشى و مدارا و نيرنگ به كار مى برد چنانچه مردم يك ديگر را به اين وسائل مقهور مى‏سازند و آنكه مقهور شده با استفاده از اين وسائل باز قاهر مى‏شود و قاهر به مقهورى بر مى‏گردد ولى معنى قاهر در باره خدا اين است كه هر آنچه را كه آفريده است در برابر او كه آفريننده است خوار و زبون است و يك چشم بهم زدن ياراى جلوگيرى از مقدرات خالق خود را نسبت به خويش ندارد زيرا خدا به محض اينكه گويد: باش، او مى‏باشد، و همچنين هستند همه اسماء الهيه اگر چه ما متعرض شرح و تفسير همه آنها نشديم ولى تأمل در آنچه براى تو گفتيم نسبت به فهم همه كافى است، خدا يار و يار ما باد در توفيق و ارشاد نسبت به ما.[48]
گفته شده كه خُلق عظيم صبر بر حق و وسعت بخشش و تدبير امور بوده است وفق عقل همراه صلاح و نرمش و مدارا و تحمل ناگواريها در مقام دعوت مردم به خداى سبحان و گذشت و عفو و تلاش در يارى مؤمنان و ترك حسد و حرص و امثال آن، از جبائى نقل شده.[49]
كرد مرا با ابا ذر و مقداد و فاطمه و حسن و حسين (ع) سر جنازه برد و خود جلو ايستاد و ما دنبالش صف بستيم و بر آن حضرت نماز خواند و عايشه هم درون حجره بود نفهميد و جبرئيل چشمش را بست سپس ده ده از مهاجرين و انصار وارد كرد بر او نماز خواندند و رفتند تا همه بر او نماز خواندند. از مجلسى (ره)- اخذ ميثاق نسبت به ربوبيت و نبوت محمد (ص) و ولايت على (ع) است كه در سائر روايات است، و ان يصبروا هم مورد اخذ ميثاق است و اشاره است به قول خدا سبحانه (200 سوره آل عمران): «ايا كسانى كه ايمان آورديد شكيبا باشيد و در برابر دشمن بايستيد و مرزدارى كنيد (در جلو كفّار) و از خدا بپرهيزيد تا شايد رستگار شويد» در روايت از امام صادق است كه صبر كنيد بر مصائب و مصابره كنيد، يعنى مدارا كنيد با مخالفان با مراعات تقيه و مرتبط باشيد بر امامى كه از او پيروى مى‏كنيد. از مجلسى (ره)- گويا دنباله اين دعا را كلينى حذف كرده و اين دليل نمى‏شود كه صلوات بر پيغمبر بى‏صلوات بر آل روا باشد چنانچه توهّم شده. از مجلسى (ره)- در نزد اهل مدينه معروف است كه چشم انداختن به قبر آن حضرت مايه كورى است و اگر چيزى در ضريح افتد دستمالى به چشم كودكى ببندند و او را وارد كنند تا آن را در آورد.[50]
ما دوست داريم كسى را كه خردمند و با فهم و بردبار و مدارا كن و شكيبا و راستگو، با وفا باشد، زيرا خدا عز و جل پيغمبران را به مكارم اخلاق مخصوص كرد (يعنى اخلاق بد را از آنها زدود) هر كه را مكارم اخلاق باشد، خدا عز و جل را بر آن سپاس گويد، و هر كه در او نباشد به خدا عز و جل زارى كند و آنها را از او بخواهد.[51]
جبرئيل نزد پيغمبر (ص) آمد و گفت: يا محمد، پروردگارت سلامت مى‏رساند و مى‏فرمايد: با خلق من سازگارى و مدارا كن.[52]
فرمود: براى آنها دعا كن و از طرف آنها صدقه بده و اگر زنده‏اند و به مذهب حق نيستند با آنها سازش و مدارا كن، زيرا رسول خدا (ص) فرمود: به راستى خدا مرا به رحمت و مهربانى فرستاده نه به ناسپاسى و عقوق.[53]
است مقصود از ولايت معنى اعم شامل شهادتين باشد يا عدم ذكر شهادتين براى اين است كه معلوم است و ذكر ولايت كه از عقائد ايمانى است با فروع الدين و تأخيرش از آنها براى مدارا با عامه است، يا مقصود از ولايت وفور محبت و متابعت است كه از مكملات ايمانند، يا مقصود از آن چهار ديگر هم اعتقاد بدانها و انقياد براى آنها است كه خود از اصول دين است چون اينها از ضروريات مذهبند و انكار هر يك از آنها كفر است. پايان نقل از مجلسى (ره).[54]
را بر خود مسلط مكن به واسطه ترك تقيه يا به واسطه سستى و مدارا با آنها تا آنجا كه زيانمند شوى مثل اينكه ضامن آنها بشوى يا از طرف آنها متحمل چيزى شوى كه تاب آن ندارى يا آنها را به طمع اندازى كه حكم به خلاف حق بدهى يا در آنچه روا نيست با آنها موافقت كنى. از مجلسى (ره)- نماز اصل اسلام است چون بى‏آن بر پا نشود، و زكاة فرع آن است زيرا بى‏آن درست نگردد، و برخى گفته‏اند چون نماز بى‏زكاة درست نيست و جهاد كنگره نيروى آن است چون سبب برترى و پيشرفت اسلام است. از مجلسى (ره)- در شرح حديث 1- اين حديث دلالت دارد كه ايمان و اسلام يك معنى ندارند و غير مؤمن از فرق اسلام مستحق ثوابِ آخرت نيست چنانچه ميان اماميه معروف است.[55]
خوشروئى با همه مردم به طور عموم براى عموم مؤمنان است از نظر ايمان و دوست داشتن آنها و براى منافقان و فاسقان از راه تقيه و مدارا (چنانچه در فارسى گفته است:[56]
مقصود اين باشد كه جمعى به واسطه پيروى نكردن از امام خود در دستورهاى آنان كه از جمله مدارا با مخالفان است در هنگام تسلط آنها و هم با مردم ديگر، ائمه (ع) آنها را از خود راندند و فضل آنها به باد رفت و گويا بدين وسيله از قريش بيرون شدند و شرف نياكان بدانها سودى نداد و مردمى از نژادهاى ديگر براى پيروى از امام (ع) ملحق شدند به خاندان رفيع كه ائمه (ع) باشند، چنانچه پيغمبر (ص) فرمود: «سلمان از ما خاندان است» و چون مخصوصان ائمه (ع) كه از موالى و وابسته‏هاى غير عرب بودند كه نزد ائمه از بسيارى بنى هاشم مقرب‏تر و محترم‏تر بودند بلكه از بسيارى فرزندان خود ائمه (ع) و مقصود از بيت در اينجا شرف و كرامت است، در مصباح گفته: بيتِ عرب، شرف او است، گويند: بيتِ تميم در حنظله است، يعنى‏[57]
موضوع سازگارى و مدارا يك موضوع اخلاقى است و حقيقت آن عبارت از اين است كه هر فردى در معاشرت و زندگى خود دچار همكار و هم زندگى ناجور مى‏شود مانند همسايه و زن و فرزند و هم سفر و حاكم و. و.[58]
و دلالت دارد كه ثواب اين اعمال و اعمال خير ديگر به ميت مى‏رسد و اين مذهب علماى ما است. از مجلسى (ره)- اين حديث دلالت دارد بر جواز دعا و صدقه براى والدين مخالف مذهب حق بعد از مردنشان و مدارا با آنها در زندگى‏شان، سخن در باره امر دوم گذشت ولى در باره موضوع اول ممكن است موجب سبك شدن عذابشان باشد و روايت به جواز حج از طرف پدر ناصبى، و اكثر اصحاب بدان عمل كرده‏اند، و ناصبى را حمل بر مخالف مذهب كرده‏اند و ممكن است خبر را حمل بر مخالف ساده‏لوح و مستضعف نمود زيرا ناصبى دشمن اهل بيت بى‏شك كافر است و مخالف با فهم هم مخلد در دوزخ است، و در اخبار بسيارى او را مشرك و كافر خوانده‏اند بلكه منافق، و خدا در شأن منافقان فرموده است: «بر احدى از آنها نماز مخوان وقتى مُرد هرگز و بر سر قبرش مايست زيرا آنها به خدا و رسولش كافر بودند و فاسق مردند» مفسران گفته‏اند: بر قبرش مايست يعنى مايست براى دعا كردن، و در باره مشركان هم فرموده: «نيست براى پيغمبر و آنها كه گرويدند آمرزش جستن براى مشركان گرچه خويش آنها باشند». اين در صورتى است كه جهاد بر شخص واجب عينى نشده باشد و گر نه بر اطاعت از پدر و مادر واجب‏تر باشد و آن در دو صورت است:[59]
تا رسيدن به محمد (ص) و يك بار گرويدن به او كه مزد ديگرى دارد. و بعضى گفته‏اند: به واسطه صبر بر كتاب اول و كتاب دوم و ايمان به هر چه در آنها است. و گفته‏اند: دو مزد براى صبر بر دين و بر آزار كفار و تحمل مشقت «و دفع كنند به خوبى بدى را» گفته شده يعنى به سخن خوب سخن زشتى را كه از كفار شنوند پاسخ دهند و گفته‏اند يعنى با كار خوب كار بد را دفع كنند و گفته‏اند: يعنى با علم، جهل و نادانى جهال را دفع كنند و يا آنكه با مدارا شرّ قوم خود را دفع كنند، و اين معنى از امام صادق (ع) هم روايت شده است.[60]
هجرى را يادآورى مى‏نمودند و شايد تصور مى‏كردند كه مانع امام (ع) از قيام بر عليه حكومت زور ترس از جان است و مى‏گفتند: پس چرا ميثم و همكارانش بر جان خود نترسيدند و در برابر حكومت زور و جور قيام كردند و دل به شهادت دادند و امام براى تسكين خاطر مردم كه در برابر اين تبليغات واقع مى‏شدند مى‏فرمايد: ميثم كه خود داوطلب جانبازى در راه حق بود و جان خود را مردانه نثار عقيده خود كرد و به راه تقيه نرفت از تقيه غدقن نكرده و كسى را از تقيه ممانعت نكرده است و او بهتر از سائر مردم به آيه نازله در باره تجويز و بلكه تحسين تقيه عمار دانا بوده ولى او در مقامى بوده است كه در راه حق جانبازى كرده و هر كه هم همپايه و همسايه او گردد مى‏تواند به راه او برود ولى بازهم قانون تقيه از نظر حفظ مصلحت عمومى به قوت خود باقى است و نگهدارى رشته حق جز با آن ميسر نيست، در عين حالى كه جانبازى رادمردانى چون ميثم براى زنده بودن و برازنده بودن حق و حقيقت و بر انداختن بساط ظلم و ستم لازم است حفظ رشته تعليمات مذهب و حفظ مركزيت آن به وجود امام معصوم هم لازم است و آن جز با تقيه و مدارا با مخالفان ميسر نيست و مقام و وظيفه جانبازى در جاى خود براى مصلحان و فداكاران محفوظ است و تقيه هم براى ادامه رشته حق و مذهب درست در جاى خود لازم است. مثل معروف براى اينكه تقيه سبب ريختن خون شود اين است كه ظالمى شخصى را مأمور كند براى كشتن مسلمانى بر خلاف حق و در معرض اين باشد كه اگر حكم او را اجراء نكند خود او را بكشد، در اين صورت نمى‏تواند به عنوان تقيه براى حفظ جان خود اقدام به كشتن مسلمان بى‏گناهى كند. مجلسى (ره) گويد: مشهور اين است كه اگر او را وادار كند بر انجام جراحتى كه موجب قتل نباشد در صورتى كه اگر انجام ندهد گمان دارد كه او را خواهد كشت جائز است آن جراحت را براى حفظ جان خود مرتكب شود، و بعضى اين خبر را چنين معنى كرده‏اند كه: تقيه براى حفظ[61]
«غيبت دانست و بر غيبِ خود احدى را مطّلع نسازد جز رسولى را كه بپسندد» و امّا سنّت و روش پيغمبرش: مدارا و سازگارى با مردم است، زيرا خدا عزّوجل به پيغمبرِ خود دستور داده كه با مردم مدارا كند و فرموده است (199 سوره اعراف): «گذشت را پيش گير و به خوبى فرمان دِه» و امّا سنّت امامش صبر است و شكيبائى در حال تنگدستى و سخت حالى.[62]
من گويم، رفق راجع به توجه انسان است در امرى به ديگران، يعنى در پيشنهاد و هر كارى كه از او به ديگرى مى‏شود با لطف و مدارا و خوشى باشد، ولين به معنى پذيرش انسان است نسبت به هر چه از ديگران به او وارد مى‏شود و پيشنهاد مى‏گردد، مثلًا كسى به خانه او وارد مى‏شود يا نزد او براى كارى و معامله مى‏آيد بايد خوش پذيرا باشد و گرم از او استقبال كند. اين كمترين درجات ايمان است كه مى‏تواند با آن خود را امتحان كند. از مجلسى (ره)- ظاهر اين است كه حديث را از امام صادق (ع) شنيده است و مقصود از رفع نسبت به آن حضرت است و ممكن است مقصود رفع حديث به امير المؤمنين باشد، و مقصود اين است كه او از رسول خدا (ص) شنيده است زيرا چون اين راوى از عامه است حديث را تا پيغمبر بالا مى‏برد و مى‏گويد: از امام صادق از پدرش از پدرانش از على (ع) و مؤيدش آن است كه اين حديث نبوى است و عامه هم آن را از پيغمبر (ص)[63]
يا عذر است براى آنچه نخست فرمود، يا براى آنچه پس از آن فرمود، يا براى هر دو، گفته‏اند اين مرد عيينة بن حصن فزارى يكى از سران پُر شر و شور قبائل عرب بوده است، از عياض نقل است كه اين حديث دلالت دارد بر جواز مدارا با فاسق و جواز غيبت و بدگوئىِ اهل فسق و بدعت. از مجلسى (ره)- مقصود از تعجيل در كيفرِ آن اين است كه در دنيا هم به او مى‏رسد و بلكه زود مى‏رسد. از مجلسى (ره)-[64]
مدارا با مردم يك سوّم خردمندى است[65].
بسيار است. پس سرِ آن فروتنى است، و چشمش بيزارى از حسد، و گوشش فهميدن، و زبانش راست‏گويى، و حافظه‏اش تفحص و جستجو، و دلش نيكى نيت، و عقلش شناختن چيزها و كارها، و دستش رحمت و دل‏نرمى، و پايش ديدن علما، و همتش سلامتى مردم از صاحبش، و حكمتش پرهيزگارى، و قرارگاهش نجات، و لشكركشش دورى از بدى‏ها، و حيوان سواريش نگاه‏داشتن عهد، و حربه‏اش نرمى سخن، و شمشيرش رضا و خشنودى، و كمانش مدارا با دشمنان، و لشكرش گفت‏وگوى با علما (كه با ايشان بگويد و بشنود)، و مالش ادب، و ذخيره‏اش دورى و پرهيز كردن از گناهان، و توشه‏اش نيكى، و آرامگاهش مصالحه و ترك دشمنى، و رهبرش هدايت، و يارش دوستى نيكان است».[66]

[1] كافي (ط – دار الحديث) / ج‏1 / 303 / 17 – باب آخر و هو من الباب الأول إلا أن فيه زيادة و هو الفرق ما بين المعاني التي تحت أسماء الله و أسماء المخلوقين ….. ص : 291

(10). في الصحاح: مداراة الناس تهمز و لا تهمز، و هي المداجاة و الملاينة. و في المغرب: المداراة: المعاقلة، أي المجالسة و المخالطة، و بالهمزة: مدافعة ذي حقّ عن حقّه. انظر: شرح المازندراني، ج 4، ص 73؛ الصحاح، ج 6، ص 2335؛ المغرب، ص 163 (درى).

نهج البلاغة (للصبحي صالح) / 585 / فهرس الالفاظ الغريبة المشروحة حسب تعاقب ارقامها في هذه المطبوعة

و مداراتها: استعمالها بالرفق التام.

نهج البلاغة (للصبحي صالح) / 643 / فهرس الالفاظ الغريبة المشروحة حسب تعاقب ارقامها في هذه المطبوعة

: مثبّتات في مداراتها على ثقل أجرامها.

التحقيق في كلمات القرآن الكريم / ج‏3 / 207 / درى: ….. ص : 206

دَرَيْتُ‏ فلانا أَدْرِيهِ‏ دَرْياً: إذا ختلته. و الدَّرِيَّةُ: البعير يستتر به من الوحش يختل حتّى إذا أمكن رميه رمى. و قال أبو زيد: هي مهموزة لأنّها تدرأ نحو الصيد. و قال، دَارَأْتُ‏ الرجلَ مُدَارَأَةً إذا اتّقيته مفر- الدِّرَايَةُ: المعرفة المُدْرَكَةُ بضرب من الختل، يقال‏ دَرَيْتُهُ‏ و دَرَيْتُ‏ به‏ دِرْيَةً: نحو فطنت و شعرت. و الدِّرْيَةُ لما يتعلّم عليه الطعن، و للناقة الّتى‏

روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه (ط – القديمة) / ج‏13 / 53 / وصية علي عليه السلام لابنه محمد بن الحنفية ….. ص : 34

«حنوا» من الحنين بمعنى الاشتياق، «مداراة الناس» التقية منهم‏ «ثلثاه استحسان» أي جعله (عده- خ ل) حسنا فإنه ما أمكن أن يصرف (يحمل- خ ل) فعل المؤمن على الوجه الحسن يجب أن يصرفه (يحمله- خ ل) عليه فإذا لم يمكن فالتغافل بأن لا يتوجه إليه أو الجميع تقية إذا خاف منهم و إلا فهو مداهنة محرمة كما تقدم آنفا من وجوب الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر.

مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل / ج‏12 / 262 / 27 – باب وجوب الاعتناء و الاهتمام بالتقية و قضاء حقوق الإخوان ….. ص : 261

14064-، قَالَ الزُّهْرِيُّ” وَ كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ع مَا عَرَفْتُ لَهُ صَدِيقاً فِي السِّرِّ وَ لَا عَدُوّاً فِي الْعَلَانِيَةِ لِأَنَّهُ لَا أَحَدَ يَعْرِفُهُ بِفَضَائِلِهِ الْبَاهِرَةِ إِلَّا وَ لَا يَجِدُ بُدّاً مِنْ تَعْظِيمِهِ مِنْ شِدَّةِ مُدَارَاةِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ع وَ حُسْنِ مُعَاشَرَتِهِ إِيَّاهُ وَ أَخْذِهِ مِنَ التَّقِيَّةِ بِأَحْسَنِهَا وَ أَجْمَلِهَا وَ لَا أَحَدَ وَ إِنْ كَانَ يُرِيهِ الْمَوَدَّةَ فِي الظَّاهِرِ إِلَّا وَ هُوَ يَحْسُدُهُ فِي الْبَاطِنِ لِتَضَاعُفِ فَضَائِلِهِ عَلَى فَضَائِلِ الْخَلْقِ.

التحقيق في كلمات القرآن الكريم / ج‏3 / 207 / درى: ….. ص : 206

[2] الصحيفة السجادية / ترجمه آيتى / 108 / نيايش شانزدهم‏[1]

[3] كافي (ط – دار الحديث) / ج‏3 / 304 / 57 – باب المداراة ….. ص : 302

[4] كافي (ط – دار الحديث) / ج‏3 / 305 / 57 – باب المداراة ….. ص : 302

[5] كافي (ط – دار الحديث) / ج‏3 / 306 / 57 – باب المداراة ….. ص : 302

[6] ترجمه و شرح نهج البلاغة (فيض الإسلام) / ج‏1 / 164 / 68 – از سخنان آن حضرت عليه السلام است در نكوهش اصحابش(كه براى جنگ با اهل شام يعنى معاويه و لشگرش خود را آماده نمى‏ساختند). ….. ص : 164

[7] ترجمه و شرح نهج البلاغة (فيض الإسلام) / ج‏3 / 548 / 167 – از سخنان آن حضرت عليه السلام است بعد از آنكه با آن بزرگوار بخلافت بيعت كردند ….. ص : 547

[8] ترجمه و شرح نهج البلاغة (فيض الإسلام) / ج‏5 / 932 / قسمت پانزدهم نامه ….. ص : 931

[9] الصحيفة السجادية / ترجمه آيتى / 158 / نيايش بيست و چهارم‏[1]

[10] – از نامه‏هاى آن حضرت عليه السّلام است به يكى از كار گردانان خود (كه در آن مداراة و خوش رفتارى با رعيّت و سختگيرى در هنگام مقتضى را باو امر مى‏فرمايد)

ترجمه و شرح نهج البلاغة (فيض الإسلام) / ج‏5 / 977 / 46 – از نامه‏هاى آن حضرت عليه السلام است به يكى از كار گردانان خود(كه در آن مداراة و خوش رفتارى با رعيت و سختگيرى در هنگام مقتضى را باو امر مى‏فرمايد) ….. ص : 976

[11] 2الصحيفة السجادية / 208 / (46)(و كان من دعائه عليه السلام في يوم الفطر

[12] مصباح الشريعة / 103 / الباب السابع و الأربعون في العقل و الهوى

[13] الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا عليه السلام / 368 / 101 باب الصبر و الكتمان و النصيحة
تحف العقول / النص / 370 / و روي عنه ع في قصار هذه المعاني ….. ص : 357

[14]

[15] من لا يحضره الفقيه / ج‏4 / 387 / و من ألفاظ رسول الله ص الموجزة التي لم يسبق إليها ….. ص : 376

[16] من لا يحضره الفقيه / ج‏4 / 395 / و من ألفاظ رسول الله ص الموجزة التي لم يسبق إليها ….. ص : 376

[17] الأمالي( للصدوق) / النص / 284 / المجلس السابع و الأربعون

[18] التوحيد (للصدوق) / 190 / 29 باب أسماء الله تعالى و الفرق بين معانيها و بين معاني أسماء المخلوقين

[19] تحف العقول / النص / 218 / و روي عنه ع في قصار هذه المعاني ….. ص : 200

[20] الزهد / النص / 37 / 5 باب بر الوالدين و القرابة و العشيرة و القطيعة

[21] [في مداراة النواصب:]
التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري عليه السلام / 354 / [في مداراة النواصب:] ….. ص : 354

[22] من لا يحضره الفقيه / ج‏4 / 395 / و من ألفاظ رسول الله ص الموجزة التي لم يسبق إليها ….. ص : 376

[23] التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري عليه السلام / 355 / [في مداراة النواصب:] ….. ص : 354

[24] التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري عليه السلام / 355 / [في مداراة النواصب:] ….. ص : 354

[25] التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري عليه السلام / 360 / [في مداراة النواصب:] ….. ص : 354

[26] الكافي (ط – الإسلامية) / ج‏2 / 117 / باب المداراة ….. ص : 116

[27]كافي (ط – دار الحديث) / ج‏1 / 303 / 17 – باب آخر و هو من الباب الأول إلا أن فيه زيادة و هو الفرق ما بين المعاني التي تحت أسماء الله و أسماء المخلوقين ….. ص : 291

[28] الصحيفة السجادية / ترجمه آيتى / 281 / نيايش چهل و پنجم‏[1]

[29] شگفتيهاى آفرينش (ترجمه توحيد مفضل) / 104 / [مورچه، شير مگس، عنكبوت و سرشت آنها] ….. ص : 103

[30] الغارات / ترجمه آيتى / 149 / خبر عبد الله بن عامر حضرمى در بصره ….. ص : 139

[31] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏1 / 25 / 14 – ….. ص : 23

[32] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏1 / 60 / 2 – ….. ص : 60

[33] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏2 / 352 / 4 – ….. ص : 350

[34] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏3 / 78 / 1 – ….. ص : 78

[35] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏3 / 93 / 3 – ….. ص : 93

[36] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏3 / 140 / 3 – ….. ص : 140

[37] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏3 / 170 / 4 – ….. ص : 170

[38] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏3 / 179 / باب مدارا و سازگارى ….. ص : 179

[39] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏3 / 179 / 2 – ….. ص : 179

[40] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏3 / 233 / 8 – ….. ص : 232

[41] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏4 / 11 / شرح ….. ص : 10

[42] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏4 / 18 / توضيح ….. ص : 18

[43] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏4 / 434 / 24 – ….. ص : 434

[44] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏4 / 457 / 2 – ….. ص : 457

[45] أصول الكافي / ترجمه مصطفوى / ج‏4 / 465 / 1 – ….. ص : 464

[46] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏1 / 61 / كتاب عقل و جهل ….. ص : 31

[47] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏1 / 139 / باب نوادر يعنى احاديث متفرقه مربوط بموضوع كتاب فضل علم و عالم ….. ص : 139

[48] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏1 / 355 / باب ديگرى كه تتمه باب اول است(جز اينكه اضافه‏اى دارد در بيان فرق ميان مفهوم اسماء الهيه و اسماء مخلوقين) ….. ص : 343

[49] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏2 / 795 / 3 – غيب از نظر تفكر و رياضت ….. ص : 783

أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏3 / 807 / ابواب تاريخ ….. ص : 788

[50]

[51] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏4 / 179 / باب مكارم ….. ص : 177

[52] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏4 / 355 / باب مدارا و سازگارى ….. ص : 353

[53] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏4 / 471 / باب احسان به پدر و مادر ….. ص : 465

[54] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏4 / 688 / شرح‏ها ….. ص : 669

أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏4 / 693 / شرح‏ها ….. ص : 669

[55]

[56] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏4 / 724 / شرح‏ها ….. ص : 669

[57]

[58] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏4 / 728 / شرح‏ها ….. ص : 669

[59] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏4 / 747 / شرح‏ها ….. ص : 669

[60] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏4 / 774 / شرح‏ها ….. ص : 669

[61] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏4 / 779 / شرح‏ها ….. ص : 669

[62] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏5 / 55 / باب مؤمن و نشانه‏ها و صفات او ….. ص : 15

[63] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏5 / 595 / شرح‏ها ….. ص : 591

[64] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏5 / 658 / شرح‏ها ….. ص : 591

[65] أصول الكافي / ترجمه كمره‏اى / ج‏6 / 503 / باب دوستى و مهرورزى با مردم ….. ص : 503

[66] تحفة الأولياء (ترجمه أصول كافى) / ج‏1 / 181 / 16. باب نوادر ….. ص : 179

دانلود فایل متنی درس

فقه القیادة 120