فقه الاداره مکمل فقه سیاست است

اما لازم است اینجا به یکی از مسائلی که باید در بحث فقه حکومتی مطرح گردد و بسیار مهم است ولی در عین حال دچار فراموشی شده است، اشاره کنم و آن مسئله فقه الاداره و فقه مدیریت می باشد، آقایانی که طرفدار فقه مضاعف هستند، عمداً یا سهواً، هیچ اسمی از فقه الاداره نمی برند، در صورتی که این امر از همه مهمتر است. در هر همایشی و در هر دوره ای، همه بخش های فقه گفته می شود به جز فقه مدیریت. درحالی که فقه اداره شعبه ای مهم از شعبات فقه حکومتی است که دارد دچار تغافل می شود و این یک نوع ضربه زدن به فقه مضاف است. چراکه احیای مباحث مربوط به فقه مدیریت باعث احیای فقه حکومتی و احیای فقه حکومتی باعث دستیابی به تمدن عظیم اسلامی خواهد شد.

وسائل- ما برای بررسی نقش فقه حکومتی در تمدن اسلامی، باید مؤلفه های تمدن اسلامی را بدانیم، به نظر شما مؤلفه های اصلی تمدن اسلامی چیست؟

معمولا چند مؤلفه در عرف عقلا مطرح می شود که یکی از آن حقوق بشر است، یکی از آن آزادی است، یکی علم است، دیگری دموکراسی یا مردم سالاری است. حالا گاهی اینها در عرض هم قرار می گیرند. خود تمدن بر پایه هایی استوار است که به آن می گویند نهاد. مثلا نهاد علم، نهاد اقتصاد، نهاد سیاست، نهاد قدرت، نهاد خانواده یا نهاد شهروند و… خود غربی ها چند مبنای بنیادی دارند: دموکراسی و حقوق بشر و آزادی. حالا تمدن اسلامی هم همین طور است. اگر بخواهیم مدینه پیامبر(ص) را ترسیم کنیم، می گوییم: مدینه ی پیامبر(ص) مدینه ی علم است، مدینه ی امن است، مدینه فضیلت است، مدینه ی رفاه است.

اگر کسی بخواهد از تمدن بحث بکند باید توجه کند که تمدن در مقابل توحش است و توحش ازوحشت است. اینکه می گویند تروریسم انتشار وحشت است یعنی حرکات تروریستی، حرکاتی ضد تمدنی است، مثل بحث حیوانات اهلی و وحشی. پس توحّش خلاف تمدن است، مثلاً وقتی که می خواهند بروند در کشوری که مقداری عقب مانده است، می گویند ما حق توحّش می خواهیم. قبل از انقلاب از ایران هم حق توحّش می گرفتند. مثلاً دیپلماتی که به کشورمان می آمد مانند بعضی شغلها که بخاطر بدی آب وهوا چیزی می گیرند، اینها حق توحّش دریافت می کردند. مخصوصاً این استعمارگران، وقتی زن و بچه خود را می خواستند با خود به آفریقا، هندوستان حتی کشورهای عربی، ایران و امثال اینها ببرند، می گفتند اینها چون وحشی هستند، باید حق توحّش بگیریم. باید توجه داشت که منظور از وحشی در اینجا به این معنی است که مردم این کشورها از تمدن دور هستند. شاخصه های تمدن غربی ها همین ها می باشد که گفته شد: یکی دموکراسی است که مبتنی بر انتخابات در حقیقت حکومت مردم بر مردم است، بعد تساوی و سپس آزادی حقوق زن و مرد. در اسلام بیش از همه چیز به حقوق انسانها توجه شده و کاملترین برنامه را برای همه انسانها بر روی کره زمین در نظر گرفته است.

لذا ما هم در مدنیت خودمان کلمه تمدن را داریم. مثلاً ما شهر یثرب را به مدینه تبدیل کردیم. از لحاظ جغرافیایی یثرب بود ولی از لحاظ محتوا مدینه، این اصطلاح برای ما است این کلمه حتی در قرآن هم وجود دارد. خداوند متعال در آیه 101 سوره توبه می فرماید: « وَ مِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلی عَذابٍ عَظیمٍ» و یا در آیه سیزدهم سوره احزاب با خطاب اهل یثرب چنین آمده است: « وَإِذْ قَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ یَا أَهْلَ یَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَیَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِیَ بِعَوْرَةٍ إِنْ یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَارًا ». خصوصیاتی که در مدینه پیامبر(ص) بود بسیار مهم است. مانند 10 سال نمایشگاهی بود از مدنیت اسلام که جاهلیت را تبدیل به مدنیت کرد. آنچه که پیامبر(ص) آورد شاخصه های تمدن بود که ما به برخی از این شاخص ها اشاره می کنیم:

حقوق شهروندی

مثلاً پیامبر اسلام از طرف خداوند، برابری حقوق زن و مرد را آورد. چون قبل از اسلام دخترها را می کشتند و می گفتند داشتن دختر ننگ است. پیامبر اسلام(ص) در خطبه معروف حجه الوداع بر برابری انسانها تاکید فرموده و به مسئله برتری جویی بین اعراب آن زمان و نیز تحقیر سیاه پوستان اشاره می کند و تنها ملاک برتری را تقوا می داند؛ ملاکی که در نزد خداوند است و هیچ گونه امتیازی را برای صاحبش به همراه ندارد. یکی از اصول اسلام اصل تساوی انسانها است. به موجب این اصل که از کرامت ذاتی هر شخص انسانی نشات می گیرد هیچ انسانی فراتر و یا فروتر از دیگران آفریده نمی شود. قرآن کریم در آیه 13 سوره مبارکه حجرات درباره برابری همه انسانها می فرماید:« یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ خَبیرٌ»

اسلام آمد و گفت اینها(دختران) هم مثل مردان هستند و در انسانیت هیچ فرقی با مرد ندارند. تا آنجا که نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمود: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَة» کسب علم و دانش بر هر زن و مرد مسلمان واجب است. هنگامی به اهمیت این سخن پی خواهیم برد که توجه داشته باشیم در آن عصر زنان و دختران پَست ترین موجود به حساب می آمدند و به تعبیر قرآن کریم: «إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ»هر گاه به یکی از آنها بشارت دهند دختری نصیب تو شده صورتش (از فرط ناراحتی) سیاه می شود، و مملو از خشم می گردد.پس یکی از شاخصه های تمدن ما حقوق شهروندی است که زن و مرد از دید انسانیت مساوی هستند ولی از دید قوانین شهری ممکن است تفاوتهایی باشد. باید توجه داشت که این تفاوتها با تبعیض متفاوت است.

 حق آزادی

آزادی حقیقی یعنی مانعی بر سر راه تفکر صحیح و اعمال شایسته انسانها نباشد ولی در طول تاریخ بارها دیده شده که همواره این حق انسان، توسط افرادی مورد تجاوز قرار گرفته و پایمال شده است. امام علی علیه السلام در بیان حق آزادی می فرماید: «و لا تَکُن عَبدَ غَیرِکَ و قد جَعَلَکَ اللهُ حُرَّاً» یعنی خود را برده دیگران مساز در حالی که خداوند تو را آزاد آفریده است. همچنین در جای دیگری فرموده است: «الناسُ کُلُّهُم اَحرارٍ اِلاّ من اَقَرَّ علی نفسِهِ بالعبودیةٍ» یعنی تمام مردم آزاد آفریده شده اند، مگر کسانی که از روز اختیار، بردگی را برای خود پذیرفته اند. قبل از اسلام، اعراب جاهلی بت می پرستیدند، یعنی اسیر ارواح بودند. دین اسلام هم آمد و گفت: آزاد باشید ” قد جَعَلَکَ اللهُ حُرَّاً ” این آزادی یک آزادی معنوی می آورد. آزادی معنوی از جمله آزادیهایی است که در ادبیات دینی وعرفانی ما ریشه عمیقی دارد و با عناوین گوناگونی چون آزادی از هواهای نفسانی، آزادی از تعلقات دنیوی و مانند اینهامطرح شده است. پس تمدن ما یکی از مؤلفه هایش آزادی است منتها همین آزادی از لحاظ مفهوم ممکن است با غرب یکی باشد اما از لحاظ مصداق متفاوت است. آزادی اسلامی و آزادی غربی، هم در منشأ و هم در نتایج کاملاً با هم متفاوت‎اند. مثلاً آزادی در غرب برخاسته از خواسته‎ها و تمایلات نفسانی انسان‎ی است ولی در اسلام، اساس و ریشه‎ی آزادی در‎ توحید نهفته است. یا مثلاً آزادی در اسلام موهبتی است که انسان با آن، راه سعادت خود را برمی‎گزیند ولی در مفهوم غربی اش آزادی وسیله ای برای اطفای شهوت بشر است. آزادی در اسلام آزادیِ تحدید شده و تعریف شده است. ما در اسلام آزاد نیستیم هر اعتقادی داشته باشیم.

علم

یکی از مؤلفه ها علم است لذا مدینه پیامبر(ص) را میگوییم مدینه العلم. اصلاً دین اسلام، دین دانش و علم است. اهمیت علم ودانش در اسلام بقدری است که اولین کلمه ای که جبرئیل به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفت؛ این بود: «اقرأ» (بخوان). پیامبر اکرم می فرماید: طلب العلم فریضة علی کل مسلم؛ یعنی جستجو و تحصیل علم بر هر مسلمانی فرض و واجب است» در واژۀ «مسلم» مراد، جنس مسلمان است که شامل زن نیز می شود. چنانکه نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَة» کسب علم و دانش بر هر زن و مرد مسلمان واجب است. از نظر دین اسلام زمان و مکان نباید مانع کسب علم و دانش شوند: چنانکه نبی مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله) در این زمینه می فرماید: «اطلبوا العلم من المهد إلی اللّحد» از گهواره تا گور دانش بجوئید. همچنین فرموده اند: «طلبوا العلم و لو بالصّین» دانش طلب کنید هر چند در چین باشد.

قدرت

قدرت یکی از مؤلفه های تمدن اسلامی به شمار می آید. البته باید توجه داشت که این قدرت از خدا گرفته می شود نه از مردم چون فلسفه ی خاص خودش را دارد. چنانچه در آیه 13 سوره مبارکه شوری آمده است: « اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبَادِهِ یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ وَهُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ » برخلاف اومانیست ها که قدرت را ازآنِ مردمی می دانند که به حاکمان تفویض می کنند. آیات فراوانی از قرآن کریم بر قدرت و توانایی مطلق خداوند دلالت دارد؛ مانند: أَوَلَمْ یَرَوْاْ أَنَّ اللّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ قَادِرٌ عَلَی أَن یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ وَجَعَلَ لَهُمْ أَجَلاً لاَّ رَیْبَ فِیهِ فَأَبَی الظَّالِمُونَ إَلاَّ کُفُورًا: آیا نمی دانند خدایی که آسمان ها و زمین را آفریده، قادر است مثل آنان را بیافریند (و به زندگی جدید بازشان گرداند)؟! و برای آنان سرآمدی قطعی که شکّی در آن نیست، قرار داده است، امّا ظالمان جز کفر و انکار را پذیرا نیستند﴾ (الإسراء/ 99)؛ أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتَی بَلَی إِنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ: آیا آنها نمی دانند خداوندی که آسمان ها و زمین را آفریده است و از آفرینش آنها ناتوان نشده، می تواند مُردگان را زنده کند؟! آری، او بر هر چیز تواناست (الأحقاف/ 33)؛ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِکُلِّ شَیْءٍ عِلْمًا: خداوند هموست که هفت آسمان را آفرید و از زمین نیز همانند آنها را. همین خدای قدرتمند می آید میگوید که چون من قوی هستم شما هم قوی باشید ولی خدا قدرتش را به خلیفه اش می دهد نه به ظالمان «وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ» 124 بقره.

اما تمدن غرب چی می گوید؟ تمدن غرب می گوید حکومت حق مردم است، غرب خدا را کنار می گذارد و میگوید قدرت ازآنِ مردم است و مردم به یک حاکم قدرت می دهند و هروقت نیز خواستند از او پس می گیرند. ولی اسلام می گوید، قدرت مال خدا است و این خداست که حق حاکمیت و قدرت را به حاکم می دهد، آنهم نه هر حاکمی بلکه حاکم جامع الشرایط، که مردم می آیند و با او بیعت می کند و اگر مردم نیایند این حاکم ولو حجت است ولی منزوی می شود. مردم در اینجا نقش بالفعل و فعلیت دارند.

مردم سالاری دینی

پس تعریف قدرت و فلسفه ی آن در تمدن اسلامی کاملاً متمایز از تعریفی است که در تمدن غرب ارائه می گردد. آنها می گویند دموکراسی و ما می گوییم مردم سالاری دینی. مدل ما غدیرخم است که هر ساله جشن می گیریم. در یک طرف پیامبر(ص) و علی (ع) و در یک طرف مردم و خدا قرار گرفته اند. پیامبر(ص) می گوید این علی توسط خدا نصب شده است، من نصبش نمی کنم، من فقط معرّف هستم، به قول خودمان من مثل خبرگان هستم، شما مردم برای خدا و ازاطاعت از امرش بیایید با این علی بیعت بکنید. آنها هم می آیند و می گویند “بخٍ بخٍ ” و بیعت می کنند. این نمونه عالی مردم سالاری دینی می تواند باشد.

امنیت

یکی از مؤلفه ها امنیت است. در تمدن اسلام امنیت حرف اول را می زند. چنانچه در احادیث شریف هم وارد شده است که «نعمتان مجهولتان الصّحّة و الأمان». مقام معظم رهبری در این باره می فرمایند: در هر جامعه ای، زمینه ی لازم برای پیشرفتهای مادّی و معنوی، امنیت است. شرط حرکت عظیم اجتماعی برای یک ملت، در درجه ی اول «امنیت» است. امنیت هم انواعی دارد؛ یکی از آنها امنیت نظامی و انتظامی است که شما ملاحظه می کنید در بعضی از مناطق عالم، از لحاظ نظامی و انتظامی ناامنی هست. این، بخشی از مقوله امنیت است. امنیت سیاسی و اقتصادی و فکری و عقیدتی هم داریم که همه اینها مقولات بسیار با اهمیتی است.

رفاه

باید توجه نمود که اسلام نه تنها با رفاه مخالفتی ندارد، بلکه بسیاری از دستوراتش برای رهایی از جهالت و رسیدن به عِلم است که نتیجه ی عمل به آن «رفاه» حقیقی در دنیا و آخرت است. رفاه یکی از اصلی ترین مؤلفه های تمدن اسلامی است و اهمیتش تا جایی است که باید گفت: در تمدن اسلامی هیچ کس گرسنه نیست، هیچ کس ناأمن نیست، فقیر نیست. چون یک اقتصاد بسیار پاک، حلال و حاصلخیز هم جزء مؤلفه های تمدن عظیم اسلامی است.