فقه القیادة 6

2شنبه 26شهریور 1403-12ربیع الاول 1446- 16سپتامبر 2024-درس 6 فقه القیاده (فقه رهبری سازمانی ) – مفهوم شناسی- مفهوم ولایت  سازمانی

مساله: جواز بکارگیری اصطلاح ولایت سازمانی به جای رهبری سازمانی

 

شرح مساله : معلوم شد که زعامت مثل امامت هر دو به معنای ریاست ورهبری جواز ترادف با اصطلاح رهبری سازمانی دارد و مانعی شرعی برای آن یافت نشد رهبری رفتاری را که بحث اصلی ماست هر دو شامل میشوند البته رهبری ساختاری به معنای ریاست هم در هر دو هست هرچند از محل نزاع ما خارج است فعلا . و اکنون نوبت به اصطلاح ولایت میرسد

3- ولایت

سومین اصطلاحی که ادعای ترادف با رهبری سازمانی برآن شده از سوی لغویین  اصطلاح ” ولایت ” است  ولایت بین دو شیء را میگویند اوج اتصال و پیوستگی به طوریکه دوگانگی و یگانگی بین آن دو شیء مشهود نباشد معلوم نباشد دوتا هستند یا یکی . جمله معروف در معنای آن عبارت است از ” لیس بینهما ما لیس منهما” [1]بسیار عبارت فنی و حِکمی و  گویا و رسایی است . بر این اساس اگر بین رییس و مرئوس ،بین امام و ماموم  بین امیر و مامور، بین مافوق و مادون چنین ارتباط و اتصالی مرموز واقع شود بین آندو ولایت واقع است و هر دو ولی[2] و مولای هم هستند (در عرف متشرعه و عرف عام) در ادعیه هست که ” مولای … انا مولی لکم “[3]. ” یا موالی ” [4]به مافوق ها خطاب میشود از سوی مادون که خودشان را هم موالی میگویند.  به تحت ولایت مولا گفته میشود[5]  فلان مولی فلان ای خادمه و مریده و محبه …”[6] هر دو ولی هم هستند زیرا بین آنها ولایت برقرار است . در دعای سلامتی حضرت صاحب الامر عج ارتباط ولایی جذابی هست “اللهم کن لولیک ……ولیا ” [7]یعنی  هم خدا ولی است هم منصوب  و مامور او بقیه الله ولی است . علت این همنامی ارتباط ولایی است بین  رب و مربوب و خلق و مخلوق و……

ولایت با فتح [8]واو معنای سرپرستی و تدبیر و ریاست   و قدرت و به کسر واو[9] هم به همین معناست هر چند بعضی  با فتح را به معنای دوستی گرفته اند

در دو آیه پیاپی در سوره مائده بحث از ولی و تولی میکند که  مرادهمین ولایت طرفینی است (انما ولیکم الله …..  فمن یتولی الله …..)[10]

با این حساب اگر در سازمان ارتباط ولایی بر قرار شود با هر دو معنای مشهور ولایت یعنی محبت و ریاست  [11] شامل مفهوم رهبری سازمانی در هر دو بعد رفتاری و ساختاری میشود  رهبری ساختاری یعنی ریاست و رهبری[12] رفتار یعنی محب و دوستی و رافت . لذا در هر دو بعد مترادف رهبری سازمانی خواهد بود . یعنی مدیر و کارمند هر دو ولی هم هستند “بعضهم اولیاء بعض ”  [13] چه ولایت ورهبری ساختاری و چه رفتاری . مخصوصا در نوع رفتاری به محل نزاع و مقام بحث ماست بین کارکنان و همکاران سازمانی بالادست و پایین دست ارتباط ولایی بر قرار میشود .

نکته ای که هست این که رهبری سازمانی دارای دو عنصر نفوذ وهدایت بوده است حال در ولایت طرفینی سازمانی  نفوذ از ناحیه کدام طرف است ؟ مافوق یا مادون ؟ هدایت از از ناحیه کدام طرف است  امیر یا مامور؟

احتمال اول : از ناحیه امیر فقط

احتمال دوم : از ناحیه مامور فقط

احتمال سوم : از ناحیه امیر و مامور

احتمال سوم تقویت میشود به آیه ” المومنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف وینهون عن المنکر “[14] یعنی به هم امر و نهی رفتاری میکنند رفتار یکدیگر را رصد میکنند  امیر باشند یا مامور رییس باشند یا مرئوس  معروف و منکر علامت رفتار بهنجار یا نابهنجار است که باید تصحیح شود  واصلاح گردد  یا تقویت شود  و این به وسیله نفوذ و هدایت میسور است که دو رکن رهبری رفتاری را تشکیل میدهند .

احتمال سوم حاوی دو احتمال اول ودوم هم هست

براین اساس با معنای ولایت در لغت  هم سازگاری پدید می آید

بنابر این ولایت سازمانی مرادف رهبری سازمانی است بلا اشکال با این مزیت که هدایت و نفوذ طرفینی است امری که در واژگان امامت و زعامت مشهود و مشهور نبود .

فتحصل:  کاربرد ولایت سازمانی  بلا اشکال است و موید آن هم رواج ولایت در کلیه سازمانها دینی و غیر دینی شرعی و غیر شرعی است و در ادبیات سازمانی عربی روز اصطلاح ولایت زیاد استعمال میشود به قوای ثلاثه ولایت اطلاق میشود ولایه التنفیذ ،ولایه القضاء، ولایت التشریع[15]  ولایات متحده را مرادف ایالات متحده قرار میدهد  به استاندار والی میگویند  به رهبری سیاسی ولی میگویند  ولایت در بین شیاطین و پیروانشان هم هست انما سلطانه علی الذین یتولونه[16] – “شیطان مرید …….کتب علیه انه من تولاه ” [17]مثل زعامت و امامت یعنی این ها اصطلاحاتی سیاسی اداری است که  ولایات  مشروع [18]و نامشروع[19] مطلوب[20] و نامطلوب [21] را شامل میشود .

[1] در مفردات راغب اصفهانی که معانی الفاظ قرآن را می‌آورد«الوَلَاءُ و التَّوَالِي: أن يَحْصُلَ شيئان فصاعدا حصولا ليس بينهما ما ليس منهما»

 

[2] الإسراء : 111 وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَريكٌ فِي الْمُلْكِ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ كَبِّرْهُ تَكْبيراً

 

[3] جمال الأسبوع بكمال العمل المشروع / 36 / يوم الأربعاء و هو باسم موسى بن جعفر و علي بن موسى و محمد بن علي و علي بن محمد صلوات الله عليهم أجمعين زيارتهم عليهم السلام …..  ص : 35

عَلَيْكُمْ وَ عَلَى آلِ بَيْتِكُمُ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ بِأَبِي أَنْتُمْ وَ أُمِّي لَقَدْ عَبَدْتُمُ اللَّهَ مُخْلِصِينَ وَ جَاهَدْتُمْ فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ حَتَّى أَتَاكُمُ الْيَقِينُ فَلَعَنَ اللَّهُ أَعْدَاءَكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَجْمَعِينَ وَ أَنَا أَبْرَأُ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَيْكُمْ مِنْهُمْ يَا مَوْلَايَ يَا أَبَا إِبْرَاهِيمَ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ يَا مَوْلَايَ يَا أَبَا الْحَسَنِ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى يَا مَوْلَايَ يَا أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ يَا مَوْلَايَ يَا أَبَا الْحَسَنِ عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدٍ أَنَا مَوْلًى لَكُمْ مُؤْمِنٌ بِسِرِّكُمْ وَ جَهْرِكُمْ مُتَضَيِّفٌ بِكُمْ فِي يَوْمِكُمْ هَذَا وَ هُوَ يَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ وَ مُسْتَجِيرٌ بِكُمْ فَأَضِيفُونِي وَ أَجِيرُونِي بِآلِ بَيْتِكُمُ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ.

[4] الغيبة (للطوسي)/ كتاب الغيبة للحجة / النص / 313 / 4 – فصل بعض معجزات الإمام المهدي ع و ما ظهر من جهته ع من التوقيعات على يدي سفرائه

وَ حُمَّ الْقَاسِمُ يَوْمَ السَّابِعِ مِنْ وُرُودِ الْكِتَابِ وَ اشْتَدَّتْ بِهِ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ الْعِلَّةُ وَ اسْتَنَدَ فِي فِرَاشِهِ إِلَى الْحَائِطِ وَ كَانَ ابْنُهُ الْحَسَنُ بْنُ الْقَاسِمِ مُدْمِناً عَلَى شُرْبِ الْخَمْرِ وَ كَانَ مُتَزَوِّجاً إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حُمْدُونٍ الْهَمْدَانِيِّ وَ كَانَ جَالِساً وَ رِدَاؤُهُ مَسْتُورٌ عَلَى وَجْهِهِ فِي نَاحِيَةٍ مِنَ الدَّارِ وَ أَبُو حَامِدٍ فِي نَاحِيَةٍ وَ أَبُو عَلِيِّ بْنُ جَحْدَرٍ وَ أَنَا وَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ الْبَلَدِ نَبْكِي إِذِ اتَّكَأَ الْقَاسِمُ عَلَى يَدَيْهِ إِلَى خَلْفٍ وَ جَعَلَ يَقُولُ يَا مُحَمَّدُ يَا عَلِيُّ يَا حَسَنُ يَا حُسَيْنُ يَا مَوَالِيَّ كُونُوا شُفَعَائِي إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَهَا الثَّانِيَةَ وَ قَالَهَا الثَّالِثَةَ.

[5] التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري عليه السلام / 643 / [وجه تسمية شعبان:] …..  ص : 636

أُدْعَى «زَيْدَ بْنَ مُحَمَّدٍ» إِلَى أَنْ وُلِدَ لِعَلِيٍّ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ ع فَكَرِهْتُ ذَلِكَ لِأَجْلِهِمَا، وَ قُلْتُ- لِمَنْ كَانَ يَدْعُونِي-: أُحِبُّ أَنْ تَدْعُوَنِي زَيْداً مَوْلَى رَسُولِ اللَّهِ

معاني الأخبار / النص / 405 / باب نوادر المعاني …..  ص : 379

77- حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْأَدَمِيِّ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ عَبْدِ رَبِّهِ بْنِ نَافِعٍ عَنِ الْحُبَابِ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَنْ وُلِدَ فِي الْإِسْلَامِ حُرّاً فَهُوَ عَرَبِيٌّ وَ مَنْ كَانَ لَهُ عَهْدٌ فَخَفَرَ فِي عَهْدِهِ فَهُوَ مَوْلَى رَسُولِ اللَّهِ ص وَ مَنْ دَخَلَ فِي الْإِسْلَامِ طَوْعاً فَهُوَ مُهَاجِرٌ.

[6] مترادفمولا:1- آقا، ارباب، خواجه، سرور، صاحب، ولي 2- دوستدار 3- بنده(دهخدا)

[7] كافي (ط – دار الحديث) / ج‏7 / 636 / 70 – باب الدعاء في العشر الأواخر من شهر رمضان …..  ص : 631

6634/ 4. مُحَمَّدُ بْنُ عِيسى‏^[7] بِإِسْنَادِهِ:عَنِ الصَّالِحِينَ‏^[7] (في الوافي: «الصادقين».)عَلَيْهِمُ السَّلَامُ، قَالَ: ……..اللَّهُمَّ كُنْ لِوَلِيِّكَ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ فِي هذِهِ السَّاعَةِ، وَ فِي كُلِّ سَاعَةٍ وَلِيّاً وَ حَافِظاً وَ نَاصِراً وَ دَلِيلًا وَ قَائِداً وَ عَوْناً وَ عَيْناً، حَتّى‏ تُسْكِنَهُ أَرْضَكَ طَوْعاً، وَ تُمَتِّعَهُ فِيهَا طَوِيلًا.

[8] الكهف : 44 هُنالِكَ الْوَلايَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَيْرٌ ثَواباً وَ خَيْرٌ عُقْباً در آنجا ثابت شد كه ولايت (و قدرت) از آن خداوند بر حق است! اوست كه برترين ثواب، و بهترين عاقبت را (براى مطيعان) دارد! (44)[8]

 

 

[9] كافي (ط – دار الحديث) / ج‏3 / 53 / 13 – باب دعائم الإسلام …..  ص : 51

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ، قَالَ: «بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلى‏ خَمْسٍ: عَلَى الصَّلَاةِ، وَ الزَّكَاةِ، وَ الْحَجِّ، وَ الصَّوْمِ، وَ الْوِلَايَةِ؛ وَ لَمْ يُنَادَ بِشَيْ‏ءٍ كَمَا نُودِيَ بِالْوِلَايَةِ، فَأَخَذَ النَّاسُ بِأَرْبَعٍ وَ تَرَكُوا هذِهِ» يَعْنِي الْوَلَايَةَ.

[10] المائدة : 56 وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ

المائدة : 55 إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ

 

[11]
ولایت بر معانی متعددی دلالت دارد و در معانی، حبّ و دوستی، نصرت و یاری، متابعت و پیروی و سرپرستی، استعمال شده است. این تعدد معانی، از باب اشتراک معنوی است.
مقصود از ولایت در اصطلاح شرعی، قدرت شرعی و قانونی است که شارع آن را به اصالت و یا به‌صورت عرضی، جعل نموده است و به صاحب آن اجازه می‌دهد در امور دیگری دخالت نماید. ولایت به معنای فوق شامل انواع ولایت، اعمّ از ولایت پیامبر، امامان معصوم (علیهم‌السّلام)، حاکم، پدر و جدّ پدری و وصیّ می‌گردد. البتّه در محدوده اختیارات و مراتب، از یکدیگر متمایز می‌گردند.

وِلایت و مشتقات آن به‌معنای سرپرستی، مالکیت تدبیر و صاحب اختیار بودن از واژه‌های پراستعمال قرآن کریم‌ است

[12] كتاب سليم بن قيس الهلالي / ج‏2 / 651 / الحديث الحادي عشر[1] ….. ص : 636

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَا وَلَّتْ أُمَّةٌ قَطُّ أَمْرَهَا رَجُلًا وَ فِيهِمْ أَعْلَمُ مِنْهُ إِلَّا لَمْ يَزَلْ أَمْرُهُمْ يَذْهَبُ سَفَالًا حَتَّى يَرْجِعُوا إِلَى مَا تَرَكُوا فَمَا الْوِلَايَةُ غَيْرَ الْإِمَارَةِ عَلَى الْأُمَّةِ

 

[13] التوبة : 71 وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ يُطيعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ

 

[14] التوبة : 71 وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ يُطيعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ

 

[15]

[16] النحل : 100 إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُونَ

[17] الحج : 4 كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلاَّهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ وَ يَهْديهِ إِلى‏ عَذابِ السَّعيرِ

[18] التحريم : 4 إِنْ تَتُوبا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْريلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمَلائِكَةُ بَعْدَ ذلِكَ ظَهيرٌ

 

[19] البقرة : 205 وَ إِذا تَوَلَّى سَعى‏ فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فيها وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الْفَسادَ و چون رياست پيدا كند بشتابد در زمين تا تباهى كند در آنجا و نابود سازد زراعت و مواشى را و خدا دوست ندارد تباه‏كارى را (205) الأنعام : 129 وَ كَذلِكَ نُوَلِّي بَعْضَ الظَّالِمينَ بَعْضاً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ

الأعراف : 196 إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذي نَزَّلَ الْكِتابَ وَ هُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحينَ

 

 

 

 

 

 

 

[20] الصحيفة السجادية / 100 / (20)(و كان من دعائه عليه السلام في مكارم الأخلاق و مرضي الأفعال:)

(22) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ تَوِّجْنِي بِالْكِفَايَةِ، وَ سُمْنِي حُسْنَ الْوِلَايَةِ، وَ هَبْ لِي صِدْقَ الْهِدَايَةِ، وَ لَا تَفْتِنِّي بِالسَّعَةِ، وَ امْنَحْنِي حُسْنَ الدَّعَةِ، وَ لَا تَجْعَلْ عَيْشِي كَدّاً كَدّاً، وَ لَا تَرُدَّ دُعَائِي عَلَيَّ رَدّاً، فَإِنِّي لَا أَجْعَلُ لَكَ ضِدّاً، وَ لَا أَدْعُو مَعَكَ نِدّاً.

 

[21] الصحيفة السجادية / 56 / (8)(و كان من دعائه عليه السلام في الاستعاذة من المكاره و سيئ الأخلاق و مذام الأفعال:)

(1) اللَّهُمَّ إِنيِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَيَجَانِ الْحِرْصِ، وَ سَوْرَةِ الْغَضَبِ، وَ غَلَبَةِ الْحَسَدِ، وَ ضَعْفِ الصَّبْرِ، وَ قِلَّةِ الْقَنَاعَةِ، وَ شَكَاسَةِ الْخُلُقِ، وَ إِلْحَاحِ الشَّهْوَةِ، وَ مَلَكَةِ الْحَمِيَّةِ (2) وَ مُتَابَعَةِ الْهَوَى، وَ مُخَالَفَةِ الْهُدَى، وَ سِنَةِ الْغَفْلَةِ، وَ تَعَاطِي الْكُلْفَةِ، وَ إِيثَارِ الْبَاطِلِ عَلَى الْحَقِّ، وَ الْإِصْرَارِ عَلَى الْمَأْثَمِ، وَ اسْتِصْغَارِ الْمَعْصِيَةِ، وَ اسْتِكْبَارِ الطَّاعَةِ. (3) وَ مُبَاهَاةِ الْمُكْثِرِينَ، وَ الْإِزْرَاءِ بِالْمُقِلِّينَ، وَ سُوءِ الْوِلَايَةِ لِمَنْ تَحْتَ أَيْدِينَا، وَ تَرْكِ الشُّكْرِ لِمَنِ اصْطَنَعَ الْعَارِفَةَ عِنْدَنَا (4)