آشنایی با نظریه ۴+۲؛ ساختار موضوعی دانش مدیریت

2 اردیبهشت, 1403 0 Comments

دانش مدیریت اسلامی که در فقه شیعی با عنوان فنی فقه الاداره مطرح است از لحاظ ساختار موضوعی مبتنی بر ساختار موضوعی دانش مدیریت، موسوم به ساختار 2+4 طراحی شده است. نظریهٔ 2+4 به تبیین رئوس ثمانیهٔ علم مدیریت، یعنی

1. تعریف علم؛
2. موضوع علم؛
3. فایدهٔ علم؛
4. مؤلف علم؛
5. ابواب علم؛
6. جایگاه علم در بین علوم دیگر؛
7. غرض و مقصود علم؛ و
8. روش علم
می‌پردازد. سابقاً در کتاب نظریهٔ 2+4؛ ساختار موضوعی دانش مدیریت تفصیلاً از این ساختار بحث کرده‌ایم و طالبان بحث جهت تفصیل مطالب می‌توانند به آن منبع مراجعه کنند. اما آنچه به اجمال می‌توان در این مقام بیان کرد این است که مبتنی بر مبانی خاص و مبسوطی که در منبع فوق‌الذکر بیان شده است، موضوعات دانش مدیریت در چهار بُعد و دو عرصه تقسیم‌بندی می‌شود. به این ترتیب، یك نقشهٔ کامل از دانش مدیریت به مثابهٔ هندسهٔ کلی این علم ترسیم می‌شود که هر بحثی از مباحث مدیریتی در دل آن جای می‌گیرد. از نگاه ما ساختار علم از هر مکتب و مذهبی فارغ است و نوع موضوعات علم مدیریت حقیقت عرفیه دارند، نه شرعیه (استثنائاتی هم وجود دارد). به این ترتیب، تعریف علم مدیریت عبارت است از: «آشنایی با مراحل به‌کارگیری مؤثر منابع مادی و انسانی در برنامه‌ریزی، سازماندهی، بسیج امکانات و منابع، و هدایت که به حصول اهداف سازمان، بر اساس نظام ارزشی مورد قبول می‌انجامد». موضوع علم مدیریت بالاجمال «فعل سازمانی» است، یعنی فعلی که انسانِ سازمانی انجام می‌دهد. این فعل همان ادارهٔ سازمان است که متشکل از دو رویهٔ انسانی و امکانی است. این فعل هیچ تفاوتی با فعل مکلف غیرسازمانی ندارد، یعنی احکام حرمت، وجوب، جواز، استحباب و کراهت بر این نوع از فعل نیز بار می‌شود و بدیهی است که این احکام باید از منابع استنباط با روش اجتهادی کشف شود. پس شرع در بحث موضوعات، کاملاً تأسیسی عمل نمی‌کند، بلکه ساختار موضوعی موجود که مبتنی بر تجربهٔ عقلاء بشر است را به رسمیت می‌شناسد و البته حسب اهداف و مصالح مد نظر خود ممکن است تغییراتی نیز در آن اعمال کند. اینجا مشخص می‌شود که مؤلف یا بنیان‌گذار علم مدیریت شارع مقدس است و دایرهٔ منابع علم مدیریت اسلامی از علم مدیریت موجود در دانشگاه‌ها فراتر و وسیع‌تر است. دستاوردهای فعلی مدیریتی بشر با طی کردن فرایندی خاص به عنوان بناء عقلاء پذیرفته می‌شود و در کنار کتاب و سنت می‌تواند به عنوان یك منبع سوم مورد استفاده قرار بگیرد.
حال اجمالاً به توضیح ابعاد و عرصه‌های علم مدیریت بر اساس ساختار 2+4 می‌پردازیم. ابعاد چهارگانهٔ دانش مدیریت به ترتیب عبارت‌اند از:
1. نظم (وظائف مدیر)؛
2. رشد (مدیریت منابع انسانی)؛
3. انگیزش (مدیریت رفتارها)؛ و
4. معنویت (مدیریت فرهنگ).
و عرصه‌های دوگانهٔ علم مدیریت نیز عبارت‌اند از:
1. عرصه‌های عام؛ و
2. عرصه‌های خاص.

مدیر در بُعد اول که با نماد «نظم» شناخته می‌شود چهار وظیفهٔ عمده بر عهده دارد که عبارت‌اند از: سازماندهی، برنامه‌ریزی، نظارت و هماهنگی. در بعد دوم که با نماد «رشد» شناخته می‌شود، چهار نظام وجود دارد که عبارت‌اند از: انتخاب یا گزینش اصلح، توانمندسازی نیروها، ارزیابی و احراز شایستگی‌ها و جبران زحمات. در محور سوم یا انگیزش نیز چهار نظام وجود دارد که عبارت‌اند از: رهبری خوب، ارتباطات خوب، اصلاحات و حل تعارضات. در محور چهارم که به فرهنگ مربوط می‌شود نیز سه مأموریت مهم وجود دارد که عبارت‌اند از: شناخت فرهنگ مطلوب، شناخت فرهنگ موجود، تبدیل فرهنگ موجود به مطلوب.
در خصوص عرصه‌ها نیز باید گفت که عرصه‌های عام مدیریت با عنوان «مدیریتِ مضافِ بی‌چارچوب» شناخته می‌شوند، یعنی عرصه‌های مدیریتی که چارچوب خاصی برای آن‌ها متصور نیست، مانند مدیریت توسعه، مدیریت بحران، مدیریت راهبردی و غیرهم. عرصه‌های خاص نیز با عنوان «مدیریتِ مضاف چارچوب‌دار» شناخته می‌شوند، یعنی مدیریت عرصه‌هایی که اغلب چارچوبی خاص برای آن‌ها وجود دارد، مانند مدیریت صنعتی (چارچوب کارخانه)، مدیریت نظامی (چارچوب پادگان)، مدیریت آموزشی (چارچوب مدرسه) و بالأخره مدیریت شهری (چارچوب شهر یا محله).
این ساختار موضوعی برای تمام مباحث مدیریتی، از قبیل مدیریت شهر، مدیریت روستا، مدیریت کارخانه، مدیریت مدرسه، مدیریت سازمان و غیرهم یکسان است. شیوهٔ ارائهٔ دروس خارج فقه در مدرسهٔ فقهی مدیریت اسلامی نیز به این شکل است که اغلب در هر سال تحصیلی، یکی از ابعاد فوق‌الذکر مورد بحث قرار می‌گیرد و احکام، نظریات و نظامات مربوط به آن‌ها استنباط می‌شود. ساختار موضوعی 2+4 در نمودار زیر خلاصه شده است.